W marcowym numerze Filatelisty z 2012 roku ukazał się artykuł opisujący znaki kontroli dewizowej w Polsce w latach 1936-1939. Została tam opisana istota i cel przeprowadzania kontroli dewizowej. [1] Po kilku latach zbierania informacji oraz materiału pocztowego, nadszedł czas, żeby opisać również znaki kontroli dewizowej występujące na przesyłkach po II wojnie światowej.
W początkowym okresie po odzyskaniu niepodległości przez Polskę, obowiązywały przepisy pocztowe sprzed wojny, zatem również wszystkie listy polecone i paczki wysyłane do zagranicy powinny podlegać kontroli dewizowej. W dzienniku Urzędowym Ministerstwa Poczt i Telegrafów z 1948 roku znajduje się instrukcja Ministra Skarbu z dnia 21 maja 1948 roku.[2] W jej postanowieniach końcowych traci moc instrukcja z 21 maja 1938 roku (Dz. U. Min. PiT nr 12 z 1938 r.) oraz zarządzenie Ministra PiT z 9.02.1939 w sprawie zmiany instrukcji pocztowo-dewizowej (Dz. U. Min. PiT nr 3 z 1939).
Fot. 1. Rewers koperty poleconej nadanej w UP Warszawa 1 ze stemplem kontroli dewizowej i stemplem odbiorczym Polskiej Poczty Polowej Nr 1 (ze zbioru A. Kłosińskiego)
Fot. 2. Koperta polecona z Siedlec z sześcioma (cztery na rewersie) stemplami opłaty poczty lokalnej Siedlce nadana 5.IX.1944 do Lubartowa z odręczną adnotacją „Cenzor”
W praktyce najwcześniej znana autorom koperta ze stemplem kontroli dewizowej została nadana w Warszawie 19 września 1945 roku (Fot. 1) Nie wykluczone, że istnieją koperty z oznaczeniami kontroli dewizowej nadane nieco wcześniej, ale nie spotyka się takich z pierwszej połowy 1945 roku. Przypuszczalnie kontrolę dewizową w początkowym okresie, mogły przeprowadzać urzędy cenzury. Korespondencja była cenzurowana od 1944 do 1946 roku. Początkowo stosowano odręczne adnotacje (sierpień i wrzesień 1944) (Fot. 2), następnie stemple z orłem i numerem cenzora (do końca stycznia 1946 roku) (Fot. 3) . Cenzurze podlegała korespondencja krajowa (zniesiona dekretem z 26.06.1945) oraz zagraniczna, zatem cenzorzy podczas kontroli treści listów wysyłanych za granice mogli jednocześnie sprawdzać czy nie ma w środku dewiz. Od lutego 1946 roku wprowadzono okrągłe stemple
Fot. 3-5.
cenzury z czterocyfrowym numerem w środku (Fot. 4). W tym okresie cenzurowano już jedynie przesyłki z i do zagranicy, a ingerencja cenzury stopniowo słabła. W maju 1946 roku wprowadzono stemple cenzury złożone z czterech cyfr (Fot. 5). Dekretem z 13.09.1946 (Dz. U. Nr 54 poz.303) zniesiono cenzurowanie korespondencji zagranicznej, radiotelegramów i rozmów radiowych.[3] W praktyce jednak spotyka się ocenzurowaną korespondencję wysłaną nawet ponad miesiąc po tej dacie. Jednocześnie spotyka się przesyłki listowe posiadające zarówno stempel cenzury, jak i oznaczenie o przeprowadzonej kontroli dewizowej (Fot. 6). Można zauważyć, że po zniesieniu cenzury znacznie zwiększyła się ilość korespondencji z oznaczeniem o przeprowadzonej kontroli dewizowej.
Fot. 6. Koperta zwykła nadana jako lotnicza w UP Nysa 1 dnia 17.X.1946 do Londynu (stempel odbiorczy 25.X.1946) ze stemplem cenzury i prowizoryczną nalepką kontroli dewizowej
Fot. 7. Koperta zwykła lotnicza nadana w UP Grudziądz 1 dnia 7.IX.1953 do Detroit (USA) ze stemplem pocztowym odbitym w prawym dolnym rogu potwierdzającym dokonanie kontroli dewizowej
Fot. 8. Rewers koperty zwykłej lotniczej nadanej w UP Potok Wielki 28.VII.1951 do Detroit (USA) z odręczną adnotacją „Kontrola dewizowa przeprowadzona
Najwięcej takich kopert jest wysłanych w okresie po zniesieniu cenzury, czyli z konca 1946 i z 1947 roku. Stąd wniosek, że do 1946 roku kontrolę dewizową przeprowadzały również urzędy cenzury. Jak wcześniej wspomniano, 21 maja 1948 roku wprowadzono nową instrukcję pocztowo-dewizową wydaną w porozumieniu z Ministrem Poczt i Telegrafów w sprawie wykonywania przez urzędy pocztowo-celne i urzędy pocztowe przepisów o obrocie pieniężnym z zagranicą oraz o obrocie krajowymi i zagranicznymi środkami płatniczymi (Dz. U. Min. PiT nr 14 z 15.07.1948).[2] Nowa instrukcja wprowadziła poświadczanie przeprowadzenia kontroli dewizowej odciskiem datownika pocztowego umieszczonym w prawym dolnym rogu koperty (Fot. 7). Mimo, że wprowadzono nową instrukcję wiele urzędów pocztowych nadal stosowało oznaczenia kontroli dewizowej, a najpóźniej znana przesyłka z takim oznaczeniem jest z 26 lipca 1951 roku (Fot. 8).
Niniejsza publikacja ma na celu przedstawienie i zinwentaryzowanie różnych oznaczeń o przeprowadzonej kontroli dewizowej. Tak jak w okresie przedwojennym można je podzielić na odręczne adnotacje, stemple i nalepki. Pewną nowością w stosunku do lat 1936-39 jest pojawienie się nalepek prowizorycznych.
1. Odręczne adnotacje
Fot. 9. Rewers koperty poleconej lotniczej nadanej w lipcu 1947 roku w Agencji Pocztowo-Telekomunikacyjnej Stary Gród do Montrealu (Kanada) z odręczną adnotacją „Kontrola dewizowa przeprowadzona”
Fot. 10. Rewers koperty poleconej lotniczej nadanej 30.VII.1947 roku na Poczcie Peronowej Kraków 2 do Erie(USA) z odręczną adnotacją „Kontrola dewizowa przeprowadzona”
Znacznie częstszym, niż w okresie przedwojennym, sposobem oznaczenia o przeprowadzonej kontroli dewizowej stały się odręczne adnotacje (Fot. 9 i 10) o treści “Kontrola dewizowa przeprowadzona”, obok którego stawiano stempel pocztowy i parafkę urzędnika pocztowego. Nie sposób wymienić wszystkich urzędów, które stosowały ten sposób, ale były to między innymi Urzędy Pocztowe: Bydgoszcz 11, Ciechanów 1, Cmolas, Gdynia 8, Golub, Jasło, Kiełczewice Górne, Kraków 11, Krynki, Lipsk nad Biebrzą, Potok Wielki, Raciąż, Rozwadów, Rychbach, Skrwilno, Sokołów Małopolski, Stary Gród, Stróże, Strzyżów nad Wisłokiem, Warszawa 4, Warszawa 32, Wiśniowa nad Wisłokiem, Włochy, Włocławek, Wschowa.
2. Nalepki
Występuje jeden rodzaj nalepki uniwersalnej, wydawanej przez władze pocztowe, którą stosowano w różnych urzędach pocztowych. Wygląda ona podobnie jak nalepki przedwojenne, ale występuje tylko w jednym typie (Fot. 11). Wymiary ramki wynoszą 36x14 mm, była wydrukowana na żółtym papierze w różnych odcieniach.
Fot. 11. Rewers koperty poleconej lotniczej nadanej 9.XI.1948 w UP Stargard Szczeciński 2 do Detroit (USA) z oficjalną nalepką kontroli dewizowej
Do tej pory udało się odnaleźć trzy rodzaje prowizorycznych nalepek kontroli dewizowej w UP w Gdyni, Katowicach i Nysie (Fot. 6). Prawdopodobnie przygotowywano całe arkusze papieru z tekstem „Kontrola dewizowa przeprowadzona” a później rozcinano na poszczególne nalepki. W Gdyni takie nalepki robiono używając stempla tuszowego - gumowego lub kauczukowego. W Katowicach nalepki były robione na maszynie do pisania, a w Nysie użyto powielacza. Poniżej tabela z opisami tych nalepek.
3. Stemple
Istnieje bardzo duża różnorodność stempli kontroli dewizowej. Prawdopodobnie każdy urząd pocztowy zaopatrywał się w stemple indywidualnie - zamawiając u lokalnego rzemieślnika, lub nawet urzędnicy pocztowi podejmowali się wykonać takie stemple osobiście np. stempel z Tuchowa lub Zambrowa. Niektóre, szczególnie duże urzędy pocztowe, w różnych okresach, stosowały różne stemple. Poniżej tabela zawierająca znane autorom stemple wraz z podaniem, z jakiego są Urzędu Pocztowego, daty, z której jest znany i wymiarów. Większość skanów stempli pochodzi z kopert ze zbiorów autorów, kilka jest wziętych z różnych aukcji internetowych i przy tych stemplach nie ma podanych wymiarów. Trzy stemple (czarno-białe) są skopiowane z publikacji Piotra Madeja [4]. Na pewno to zestawienie nie zawiera wszystkich stempli, ale może stanowić dobry przyczynek do dalszego poszukiwania i katalogowania.
Tabela stempli kontroli dewizowej
Stemple zwolnienia z kontroli dewizowej
Tylko banki dewizowe mogły bez specjalnego zezwolenia przekazywać pocztą za granicę zagraniczne środki płatnicze, a w ramach zezwoleń Komisji Dewizowej także krajowe środki płatnicze – bez obowiązku okazywania zawartości takich przesyłek przy nadawaniu ich na poczcie. Przesyłki takie musiały być zaopatrzone na stronie adresowej odciskiem stempla „Wolna od kontroli dewizowej w myśl par. #... instr. p. d”.
Tabela stempli zwolnienia z kontroli dewizowej
Wnioski ogólne
- Po wojnie obowiązywały przepisy przedwojenne, które straciły moc dopiero 21 maja 1948 roku, po wprowadzeniu przez Ministra Skarbu nowej instrukcji pocztowo-dewizowej. Nie jest znana autorom data zniesienia kontroli dewizowej. Najpóźniejsza znana koperta ze stemplem zwolnienia z kontroli dewizowej pochodzi z 1961 roku (Fot. 12), zatem listy mogły być kontrolowane do lat 60-tych a może i dłużej.
- Istnieje duże prawdopodobieństwo, że w początkowym okresie kontrolę dewizową przeprowadzano w biurach cenzury.
Fot. 12. Koperta zwykła lotnicza z frankaturą mechaniczną Banku Handlowego w Warszawie nadana 23.III.1961 roku ze stemplem zwolnienia z kontroli dewizowej
Fot. 13. Koperta polecona nadana 19.IV.1947 w UP Warszawa 1 do Budapesztu z adnotacją odręczną z UP Warszawa 2 z dnia 21.IX.1947 „Zwrot brak kontroli dewizowej” (skan z archiwum aukcji filatelistycznej www.znaczki-pl.com)
- Pod koniec 1946 roku, czyli po zniesieniu cenzury zagranicznej, znacznie zwiększyła się ilość korespondencji z oznaczeniem kontroli dewizowej, niemniej jednak większość listów zwykłych jak i poleconych, wysyłanych za granicę, nie posada żadnych oznaczeń o przeprowadzonej kontroli dewizowej. Może nie wszystkie listy były sprawdzane lub były sprawdzane, tylko przez niedopatrzenie urzędników pocztowych, nie było to odnotowywane na kopertach, a może większość UP nie stosowało się do instrukcji o przeprowadzaniu kontroli dewizowej. Jednocześnie spotyka się przesyłki, które były zwracane do nadawcy z powodu braku kontroli dewizowej (Fot. 13). Być może sprawdzano wybiórczo tylko niektóre listy, ale ciężko zaobserwować jakąś regułę, nawet, jeśli dysponuje się bardzo duża ilością korespondencji z tego okresu.
- Stempel pocztowy umieszczony w prawym dolnym rogu koperty, często z parafką jest oznaczeniem przeprowadzonej kontroli dewizowej (Fot. 7) . Korespondencję taką spotyka się z lat 1947-1957.
Fot. 14. Koperta zwykła lotnicza nadana 16.XII.1950 w UP Gdańsk 11 (Wrzeszcz) do Elizabeth (USA)ze stemplem kontroli dewizowej
Fot. 15. Koperta zwykła nadana 13.XI.1950 w UP Świebodzice z nalepką pisaną na maszynie „Zwrot, zwykłe przesyłki listowe do zagranicy należy nadawać w stanie otwartym bezpośrednio w placówce p.t. przy okienku”
- Rozporządzeniem Ministra Skarbu z 21 maja 1948 roku zmieniono sposób oznaczania kontroli dewizowej na przesyłkach. Niemniej jednak nie wszystkie Urzędy Pocztowe się do nich stosowały i zdarzają się koperty z rożnymi znakami przeprowadzonej kontroli dewizowej nawet w 1951 roku, choć takim oznaczeniem powinien być stempel pocztowy odbity w prawym dolnym rogu koperty.
- Przed wojną kontroli podlegały tylko listy polecone i paczki, natomiast po wojnie kontrolowano również listy zwykle (Fot. 14), nawet w okresie, kiedy obowiązywały jeszcze przepisy przedwojenne. Niewykluczone, że w rzeczywistości pod płaszczem kontroli dewizowej zwyczajnie cenzurowano listy wysyłane za granicę. W ogóle wydaje się wątpliwe, żeby w Polsce lat 1945-1950, czyli kraju ubogim i zrujnowanym w wyniku II wojny światowej, zbyt często dochodziło do próby wysyłania dewiz za granicę, a już na pewno nie w listach zwykłych. Mimo tego nawet zwykle przesyłki listowe należało nadawać w stanie otwartym bezpośrednio w placówce pocztowej (Fot. 15).
- Oznaczenia kontroli dewizowej na listach w okresie powojennym charakteryzują się dużo większą „prowizorycznością” niż w latach 1936-1939. Najczęściej spotyka się adnotacje odręczne. Występuje też znacznie więcej wzorów stempli. Nie zaobserwowano żeby dwa lub więcej urzędów pocztowych używało tego samego stempla. Nalepki, szczególnie prowizoryczne, spotyka się najrzadziej.
Podsumowanie
Niniejszy artykuł jest próbą podsumowania dotychczas zgromadzonych informacji na temat kontroli dewizowej oraz zewidencjonowania znaków kontroli dewizowej. Na pewno nie daje odpowiedzi na wszystkie pytania związane z tym tematem, ale stara się odpowiedzieć na niektóre z nich. Zagadnienie to jest bardzo złożone i wymaga dalszych badań oraz gromadzenia i przeglądania materiału pocztowego, a także studiowania różnych aktów prawnych, w których mogą być rozporządzenia dotyczące kontroli dewizowej. Niestety okres powojenny w Polsce charakteryzuje się występowaniem wszechobecnego chaosu, brakiem jednolitych i czytelnych rozporządzeń oraz dużych opóźnień w ich wprowadzaniu, a także sporej opieszałości w ich egzekwowaniu. Wszystko to sprawia, że ustalenie jakichkolwiek prawidłowości jest bardzo trudne a wyjaśnienie niektórych wątpliwości może być wręcz niemożliwe.
Autorzy składają specjalne podziękowania dla Panów Jamesa DeLine (USA) i Andrzeja Kłosińskiego za cenne uwagi merytoryczne i udostępnienie materiału ze swoich zbiorów do tej publikacji.
Bibliografia
[1] Rzadkosz M. i Sobus R., 2012. Kontrola dewizowa w Polsce w latach 1936-1939, Filatelista, 3, 117-123,
[2] Dziennik Urzędowy Ministerstwa Poczt i Telegrafów nr 14 z 15.07.1948.
[3] Dziennik Urzędowy Nr 54 poz.303 z 1946 roku.
[4] Madej P., 1990. Stemple kontroli dewizowej, Filatelista, 2, 34-37.
*Niniejszy artykuł ukazał się pierwotnie w Filatelista, 2014,1,10-20.
Pełen tekst niniejszego artykułu można pobrać klikając na link.
