W związku z występującym na świecie kryzysem w pierwszej połowie lat 30-tych, niektóre kraje wprowadziły w połowie lat 30-tych zakaz wywozu wartości dewizowych. W Polsce taki zakaz został wprowadzony 26 kwietnia 1936 roku, wraz z przeprowadzeniem zmian personalnych w rządzie, a przede wszystkim zmianie na stanowisku ministra skarbu [6].
Jak podaje [4] rząd wprowadził kontrolę dewizową 24 lipca 1936 roku i zaostrzył ją później dalszymi regulacjami. Miało to na celu zahamowanie odpływu dewiz z kraju, mogącego osłabić sytuację gospodarczą. Celem kontroli było sprawdzenie, czy wewnątrz listu nie znajdują się wartości dewizowe tj.: czeki, weksle, przekazy bankowe, waluty wymienialne – mogące być środkiem płatniczym w obrocie międzynarodowym, zakazane do wywozu. Pocztowa kontrola dewizowa dotyczyła tylko przesyłek listowych poleconych wysyłanych z kraju za granice. Kontrola odbywała się przy obecności nadawcy listu i była prowadzona we wszystkich urzędach pocztowych. Nadający przesyłkę listową poleconą był zobowiązany dostarczyć ją do okienka pocztowego w stanie niezaklejonym. Oprócz standardowej procedury nadawania przesyłki poleconej urzędnik sprawdzał jej zawartość, zaklejał i przystawiał znak potwierdzający dokonanie kontroli dewizowej.
Wraz z zaostrzeniem się konfliktu politycznego między Polską a Niemcami w 1939 roku, kontrola dewizowa nabrała szczególnego znaczenia. „W tym okresie kontrola dewizowa listów wysyłanych za granicę mogła być także pretekstem przeprowadzenia cenzury korespondencji. Zgodnie z instrukcją nr XIV Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, Samodzielne Referaty Informacyjne Dowództw Okręgów Korpusów i Dowództwa Floty w czasie pokojowym dokonywały spisów osób, przedsiębiorstw i instytucji – „podejrzanych”, na których korespondencje władze administracji ogólnej miały zwracać szczególna uwagę. Istniało też polecenie zachowania ostrożności przy przyjmowaniu przesyłek zagranicznych o większej wadze. Dodatkowo, urzędnicy pocztowi przeprowadzający kontrolę dewizową byli uczuleni na listy adresowane do krajów nie będących neutralnymi, względnie sojuszniczymi. Uniemożliwiało to przemycanie zakazanych wiadomości w postaci szkiców, mapek, fotografii i innych podejrzanych wkładek.” [4]
Niniejszy artykuł ma na celu przedstawienie i usystematyzowanie różnych znaków kontroli dewizowej w Polsce, która była przeprowadzana w latach 1936-1939. Z przebadanego materiału możemy stwierdzić, że występują trzy formy potwierdzenia przeprowadzenia kontroli dewizowej. Są to odręczne adnotacje, stempelki i nalepki.
1. Odręczne adnotacje
W początkowym okresie przeprowadzania kontroli dewizowej tj. od kwietnia 1936 roku potwierdzeniem przeprowadzenia tejże była odręczna adnotacja “Kontrola dewizowa przeprowadzona”, podpis urzędnika i stempel urzędu pocztowego. Adnotacje były robione ołówkiem lub piórem. Mogą znajdować się zarówno z przodu, jak i z tylu koperty.
Rys 1. Koperta listu poleconego wysłanego 27.VII.1936 roku ze Śniatynia do Edmonton w Kanadzie z odręczną adnotacją o przeprowadzonej kontroli dewizowej zrobioną czerwonym atramentem. Obok znajduje się podpis urzędnika pocztowego i stempel UP Śniatyń.
2. Nalepki
W 1937 roku do obiegu pocztowego zostały wprowadzone nalepki kontroli dewizowej. Możemy wyróżnić dwa ich typy. Różnią się barwą, wymiarami a także kształtem ramki i krojem liter. Obie posiadają polsko-francuski tekst “Kontrola dewizowa przeprowadzona”.
Rys.2. Nalepka kontroli dewizowej, Typ I
Rys.3. Nalepka kontroli dewizowej, Typ II
Mają następujące wymiary: Typ I (Rys 2) – rozmiar ramki 34 x 14,5 mm; długość wiersza 30 mm; kolor jasnożółty. Typ II (Rys 3) – rozmiar ramki 35 x 14 mm; długość wiersza 27 mm; kolor ciemnożółty.
Najprawdopodobniej nalepki typu II zostały wprowadzone, gdy zaczęły kończyć się zapasy nalepek typu I. Z dostępnego autorom materiału wynika, ze nalepki typu II zostały wprowadzone w drugiej połowie 1938 roku i oba typy były używane równocześnie w różnych urzędach pocztowych.
Rys 4. Koperta ze Lwowa do Paryża wysłana 7.XI.1937 roku z nalepką kontroli dewizowej typu I
Rys 5. Koperta z Ustrzyk Dolnych do Jamaica N.Y. z nalepką kontroli dewizowej typu II
3. Stemple kontroli dewizowej
Najwcześniejsze znane autorom stemple potwierdzające przeprowadzenie kontroli dewizowej są z Lodzi (27.V.1936) Oraz Katowic (2.VI.1936). Równocześnie są to najwcześniejsze znane przesyłki, które posiadają kontrole dewizowa. Wynika z tego, że stemple kontroli dewizowej zostały wprowadzone równocześnie lub bardzo krótko po ogłoszeniu regulacji o wprowadzeniu tejże. Niektóre urzędy pocztowe w różnych okresach do potwierdzania przeprowadzenia kontroli dewizowych używały zarówno nalepek, stempli jak i odręcznych adnotacji. Istnienie dużej różnorodności stempli kontroli dewizowej, może świadczyć o tym, że każdy urząd pocztowy zamawiał stempelki indywidualnie u lokalnego rzemieślnika, przez co stempelki różnią się od siebie. Oczywiście czasami kilka urzędów pocztowych mogło zamówić stempelki u tego samego wytwórcy i wtedy miały stemple tego samego wzoru. Czasami, gdy stempel ulegał zniszczeniu lub zagubieniu, kolejny stempel kontroli był zamawiany u innego dostawcy i tym samym różnił się od poprzedniego. Tak, zatem niektóre urzędy pocztowe w okresie od kwietnia 1936 do sierpnia 1939 roku miały kilka różnych typów stempli. Tabela od 1 przedstawia różne rodzaje stempli kontroli używane w różnych urzędach pocztowych.
Stemple zwolnienia z kontroli dewizowej
Czasami zdarzało się tak, że korespondencja ustawowo była zwolniona z kontroli dewizowej. Zdarzają się, więc specjalne stemple o tym informujące. Autorom udało się znaleźć dwa takie stemple z UP Lwow 1 i UP Warszawa 1. Prawdopodobnie inne urzędy pocztowe też posiadały stemple zwolnienia z kontroli dewizowej (załącznik 2).
Wnioski
- Koperta przedstawiona na Rys 6 z 27 maja 1936 roku ze stemplem kontroli dewizowej świadczy o tym, że wprowadzenie kontroli dewizowej nastąpiło wcześniej niż 24 lipca 1936 roku jak podaje [4].
Rys 6 List polecony z Lodzi do Nowego Jorku nadany 27.V.1936 roku.
- W niektórych urzędach był stosowany więcej jak jeden typ stempla kontroli dewizowej.
- Urzędy pocztowe w dyrekcji katowickiej i krakowskiej używały tych samych stempli. Prawdopodobnie były one zamawiane odgórnie u tego samego producenta.
- Znaki potwierdzające przeprowadzenie kontroli dewizowej mogą znajdować się zarówno z przodu, jak i z tylu koperty.
- Stemple mogą występować w różnych kolorach: czarnym, fioletowym czerwonym i innych. Nie było odgórnego nakazu używania jednego koloru tuszu.
- W urzędach pocztowych Lodź 10 oraz Lwow 1,2,5,8 były oddzielne okienka pocztowe do przeprowadzania kontroli dewizowej i do nadawania listu. Świadczy o tym fakt, że na kopertach wysyłanych z tych urzędów znajdują się dwa rożna stemple pocztowe. Inny na znaczkach i inny przy znaku kontroli dewizowej. Być może jeszcze inne urzędy pocztowe stosowały taką procedurę. Jednak jest to raczej wyjątek a nie reguła, gdyż przeważnie kontroli dewizowej dokonywano wraz z nadaniem listu w jednym okienku pocztowym.
Rys. 7 List polecony z UP Lwow 1 do Kiel w Niemczech wysłany 27.X.1937 r. Na kopercie są dwa różne stemple pocztowe. Mniejszy z wyróżnikiem 2a powyżej stempla kontroli dewizowej i większy z wyróżnikiem 2g, którym skasowano znaczki znajdujące się na rewersie koperty
- Najpopularniejszymi znakami potwierdzającymi dokonanie kontroli dewizowej są nalepki. Dość popularne są także stemple urzędów pocztowych z dyrekcji katowickiej i krakowskiej. Bardzo rzadkie są stemple z mniejszych urzędów pocztowych oraz stemple zwolnienia z kontroli dewizowej. Dość rzadko pojawiają się również odręczne adnotacje.
Kontroli dewizowej podlegały także przesyłki wysyłane z Polski do Niemiec. W niemieckich granicznych urzędach celnych przesyłki z Polski były otwierane, kontrolowane, a następnie zaklejano je paskiem specjalnych nalepek urzędu celnego, informujących o otwarciu przesyłki.[3] (Rys. 8) Kontrole dewizowa w Niemczech wprowadzono, co najmniej rok wcześniej jak w Polsce [5]. W Czechosłowacji również dokonywano kontroli dewizowych, ale na mniejszą skalę. (Rys. 9)
Rys.8 Koperta wysłana z Popowa Kościelnego do Poczdamu zaklejona specjalną taśmą urzędu celnego
Rys. 9 List polecony z Czeladzi do Ober-Rosenthal w Czechach ze stemplami polskiej i czechosłowackiej kontroli dewizowej
Autorzy mają nadzieję, że znaki kontroli dewizowej zaprezentowane w tym artykule przyczynią się do dalszego procesu skatalogowania znaków kontroli dewizowej używanych w poszczególnych urzędach pocztowych. Autorzy zwracają się z apelem do czytelników o nadsyłanie skinów posiadanych przesyłek ze stemplami kontroli dewizowej. Ułatwi to dalsze badania tego tematu.
Autorzy składają specjalne podziękowania dla kol. Piotra Madeja z Toronto za udostępnienie swoich zbiorów do tej publikacji.
Bibliografia
[1] Madej P., 1990. Stemple Kontroli Dewizowej, Filatelista, 2, 34-37.
[2] Księski J., 1983. Dodatkowy Stempel Kontroli z Dwudziestolecia, Filatelista, 12, 281.
[3] Księski J., 1985. Stempelki i Nalepki Kontroli Dewizowej z Dwudziestolecia Międzywojennego, Filatelista, 18, 421-422.
[4] Drzewiecki P., 2009. Polskie Poczty Polowe i Cenzura Korespondencji w 1939 roku, 47-52, Bydgoszcz.
[5] Głowiński S., 1989. Eksterytorialne Ambulanse Kolejowe, Filatelista, 20, 473.
[6] Wolf, N., 2007. Should I Stay or Should I Go? Understanding Poland’s Adherence to Gold, 1928-1936. Historical Social Research, 32(4), 351-368.
[7] Rzadkosz M., Sobus R., 2011. Postal Enforcement of Foreign Currency Controls 1936-1936, Bulletin of the Polonus Philatelic Society, 545.
Niniejszy artykuł ukazał sie w Filateliście, 2012, 3.
Pełen tekst niniejszego artykułu można pobrać klikając na link.
Załącznik 1
Załącznik 2
