28 lipca 1914 roku wybuchła I wojna światowa. 29 lipca Piłsudski wydał pierwsze rozkazy mobilizacyjne. 31 lipca Marian Januszajtis-Żegota ostatecznie podporządkował jego dowództwu Polskie Drużyny Strzeleckie we Lwowie. Wkrótce ze Strzelca, Sokoła i Drużyn Bartoszowych powstała I Kompania Kadrowa, uformowana 3 sierpnia na krakowskich Błoniach. Liczyła ona sobie 144 żołnierzy, którymi dowodził
Tadeusz Kasprzycki. Piłsudski traktował ten oddział jako kuźnię kadr dla przyszłego wojska polskiego. Kompania wymaszerowała 6 sierpnia w stronę Miechowa, w Michałowicach obalając rosyjskie słupy graniczne.
Celem zgodnie z zapewnieniami Piłsudskiego było wywołanie antyrosyjskiego powstania w Królestwie Polskim, co podchwycili Austriacy. Kiedy okazało się że powstanie nie wybuchło i pojawiła się groźba likwidacji oddziałów polskich, Piłsudski podporządkował się powstałemu 16 sierpnia w Krakowie Naczelnemu Komitetowi Narodowemu. NKN przejął władzę polityczną nad formującymi się oddziałami zbrojnymi – Legionami Polskimi. Formalnie zostały one powołane rozkazem Naczelnego Dowództwa Armii Austriackiej 27 sierpnia 1914 roku i to armii austriackiej podlegały w sensie wojskowym. 4 września w Krakowie legioniści składali przysięgę na wierność Cesarzowi Franciszkowi Józefowi. Początkowo zamierzano utworzyć dwa legiony: Wschodni we Lwowie i Zachodni w Krakowie ale ostatecznie powstał tylko ten drugi. Sformowano trzy Brygady Legionów Polskich które w szczytowym okresie rozwoju liczyły ok. 25 tyś żołnierzy z czego 15 tyś na froncie. Główną siłą bojową każdej z nich były pułki piechoty. Oprócz piechoty w różnej sile były też kawaleria, artyleria oraz batalion zapasowy i oddziały pomocnicze.
I Brygada której podstawą stał się 1 Pułk Strzelców Komendanta Piłsudskiego formalnie powstała 19 grudnia 1914 w Nowym Sączu. Walczyła na ziemiach polskich m.in. pod Laskami, Krzywopłotami, Konarami, Tarlowem. We wrześniu 1915 została przerzucona na Wołyń gdzie wszystkie trzy brygady legionowe walczyły razem, szczególnie w najkrwawszej bitwie pod Kostiuchnówką.
II Brygada zwana Karpacką lub Żelazną powstała formalnie 8 maja 1915 roku, choć poszczególne jej oddziały formowane były już od sierpnia 1914 roku a na front wyjechały we wrześniu i październiku tego roku. Brygada walczyła w Karpatach Wschodnich potem w Bukowinie i Besarabii aż do października 1915 kiedy trafiła na Wołyń.
III Brygada zorganizowana została w maju 1915 roku. Wsławiła się walkami na Lubelszczyźnie a następnie na Wołyniu.
Kampania wołyńska 1915-1916 udowodniła wartość bojową żołnierzy Legionów. Dowództwo austriackie i niemieckie zaczęło doceniać rolę polskiego rekruta jako szansę zasilenia swoich wyczerpujących się armii. 19 września 1916 ukazał się patent Franciszka Józefa, który zapowiadał rozwinięcie oddziałów legionowych w większą jednostkę bojową: Polski Korpus Posiłkowy. Koncepcja rozbudowy doprowadziła do wewnętrznych tarć w Legionach. Piłsudski był jej przeciwny uważając że zdobycie niepodległości jest ważniejsze niż budowanie armii, która zostanie spożytkowana jako „mięso armatnie”. Komenda Legionów oraz Departament Wojskowy NKN popierały ich dalszy rozwój obawiając się zaprzepaszczenia dotychczasowych wysiłków. Opanowaniu sytuacji miała służyć reorganizacja polegająca na wymieszaniu jednostek propiłsudczykowskich z innymi oraz wycofanie Legionów z frontu co stało się w październiku 1916 roku.
12 grudnia 1916 roku Józef Piłsudski przyjechał do Warszawy na Dworzec Wiedeński. W kilka dni później wszedł w skład tymczasowej Rady Stanu (TRS), gdzie został referentem Komisji Wojskowej. Wobec wcześniej przewidywanego przez Piłsudskiego przechylenia się szali zwycięstwa na stronę Ententy doprowadził on do tzw. kryzysu przysięgowego, zalecając żołnierzom polskim, by nie składali przysięgi na wierność Niemcom.
Legioniści z Królestwa którzy odmówili przysięgi zostali internowani (Praktycznie cała I Brygada i większość III) Pozostali zostali wcieleni do Polskiej Siły Zbrojnej (Polnische Wehrmacht) którą Niemcy rozbudowywali dalej w formie ochotniczego werbunku. Legioniści z Galicji którzy przysięgę złożyli (niemal cała II Brygada) weszli do Polskiego Korpusu Posiłkowego podporządkowanego Austrii. Ci którzy odmówili zostali wcieleni bezpośrednio do armii austriackiej i wysłani na front włoski.
Józef Piłsudski został aresztowany 22 lipca 1917 roku. Przewieziono go do więzienia w Gdańsku, skąd przez więzienie w Spandau i twierdzę Wesel trafił do Magdeburga.
Coraz większe niepowodzenia na froncie zmusiły Niemców do rozważenia kwestii uwolnienia Komendanta. Wysłano do niego hrabiego Harry’ego Kesslera, który pragnął wydobyć od Piłsudskiego oświadczenie, iż nie uczyni niczego wbrew Niemcom. Ten jednak kategorycznie odrzucił ofertę podpisania „lojalki”. Kiedy jednak w Niemczech wybuchła rewolucja listopadowa, w twierdzy zjawili się dwaj oficerowie niemieccy po cywilnemu, przewieźli Komendanta i Sosnkowskiego do Berlina, skąd specjalnym pociągiem skierowano ich do Warszawy. Najbardziej prawdopodobną przyczyną nagłego zwolnienia Piłsudskiego była obawa niemieckiego Sztabu Generalnego przed połączeniem się rewolucji niemieckiej z bolszewicką, czemu zapobiec mogło powstanie bariery w postaci państwa polskiego. Nastroje w Niemczech zmieniły się wkrótce po stłumieniu rozruchów w Berlinie, Magdeburgu, Hamburgu i innych miastach, ale państwo polskie było już faktem.
10 listopada 1918 roku Piłsudski przybył do Warszawy, gdzie na dworcu przywitali go m.in. członek Rady Regencyjnej, Zdzisław ks. Lubomirski oraz dowódca Komendy Naczelnej POW, Adam Koc. Rada przewidywała funkcję ministra spraw wojskowych dla Piłsudskiego w gabinecie Józefa Świeżyńskiego, pomimo iż dominowali w nim endecy. Sam zainteresowany nic o tym nie wiedział, jednak gdy przybył do Warszawy, Świeżyński był już zdymisjonowany. W tym czasie powstawały lokalne ośrodki władzy polskiej na terenach wszystkich zaborów: lewicowy rząd ludowy Daszyńskiego w Lublinie (popierany przez POW), Polska Komisja Likwidacyjna w Krakowie (Wincenty Witos), Rada Narodowa na Śląsku Cieszyńskim, poznańska Naczelna Rada Ludowa (m.in. Wojciech Trąpczyński, późniejszy marszałek Sejmu Ustawodawczego, Wojciech Korfanty).
Dzięki temu tworzyły się struktury polskiej państwowości. Piłsudski zagwarantował niemieckim żołnierzom bezpieczny powrót do objętej rewolucją ojczyzny. W ten sposób udało się zażegnać pierwsze niebezpieczeństwo dla przyszłej niepodległości. 11 listopada Piłsudskiemu została powierzona przez Radę Regencyjną kontrola nad wojskiem, a 12 listopada misja utworzenia rządu narodowego. Piłsudski postanowił sprowadzić do Warszawy lubelski rząd Daszyńskiego, choć wiedział, iż „Nie ma stronnictwa, czy partii, która by mogła powiedzieć, że własnymi siłami da radę wszystkim trudnościom”. Z tego powodu uznał za konieczne włączenie w skład rządu przedstawicieli także innych stronnictw.
14 listopada Rada Regencyjna rozwiązała się, przekazując Józefowi Piłsudskiemu, jako Naczelnemu Dowódcy WP, władzę zwierzchnią. W dniu 16 listopada Piłsudski notyfikował mocarstwom powstanie niepodległego państwa polskiego. Jako faktyczna głowa państwa na stanowisko Prezydenta Ministrów (premiera) Piłsudski wyznaczył Ignacego Daszyńskiego. Wobec sprzeciwu stronnictw politycznych co do osoby premiera Daszyński sformował rząd oraz podał się do dymisji, zaś na jego miejsce został desygnowany Jędrzej Moraczewski. Skład Rady Ministrów był zbliżony do rządu lubelskiego. Rząd ten rozpoczął urzędowanie 18 listopada, a Piłsudski zajął w nim stanowisko ministra spraw wojskowych. Po przyjęciu, na podstawie własnego dekretu, obowiązków Naczelnika Państwa, Józef Piłsudski złożył dymisję ze stanowiska ministra.
Po powrocie do kraju Józefa Piłsudskiego i powierzeniu przez niego misji formowania rządu Jędrzejowi Moraczewskiemu, również i Paderewski powrócił do Polski. 25 grudnia 1918 roku pojawił się w Gdańsku, skąd następnie udał się do Poznania. Jego przybycie do stolicy Wielkopolski i entuzjastyczne przywitanie stało się impulsem do wybuchu zakończonego sukcesem powstania. Po przyjeździe do Warszawy, Paderewski spotkał się z Piłsudskim i podjął się roli mediatora pomiędzy nim, a obozem Dmowskiego.
Józef Piłsudski zmarł w Belwederze 12 maja 1935 roku. Jego pogrzeb stał się wielką manifestacją jedności narodowej. Ogłoszona została żałoba narodowa. Jego śmierć utrwaliła występujący w kraju kult Marszałka.
Przygotowano na podstawie tekstów opublikowanych w Wikipedii.
Fragmenty o Legionach na podstawie: Janusz Adamczyk, Jacek Szopa, Janusz Tadeusz Nowak – Pieczątki formacyjne Legionów Polskich, polskiego Korpusu Posiłkowego i Polskiej Siły Zbrojnej na przesyłkach poczt polowych z uwzględnieniem tła historycznego 1914-1918.
