W pierwszych dnia marca br. ukazała się książka prof. Juliana Auleytnera pt. „Poczta w Wielkopolsce 1919-1920, Die Post in Grosspolen 1919-1920”, poświęcona historii poczty na obszarze objętym powstaniem wielkopolskim w okresie od wybuchu powstania do połowy 1920 roku.
Autor na tle wydarzeń historycznych obszernie omawia funkcjonowanie poczty wskazując na ścisłe relacje między wydarzeniami politycznymi i militarnymi mającymi miejsce na znacznym obszarze byłego Wielkiego Księstwa Poznańskiego a funkcjonowaniem poczty, która mimo, że była organizmem utworzonym i zarządzanym przez Niemców odegrała istotną rolę
w życiu codziennym regionu i miała swój istotny wkład w ostateczny sukces Powstańców, przyczyniając się do powrotu znacznej części Wielkopolski do odrodzonego po 123 latach niewoli niepodległego państwa polskiego. Po kilkustronicowym wprowadzeniu omawiającym aktualny stan wiedzy w zakresie funkcjonowania Poczty na obszarze Wielkopolski w latach 1919-1920 Autor przedstawia kontekst historyczny wydarzeń, które doprowadziły do wybuchu Powstania a następnie przedstawia przebieg samego Powstania, w ujęciu frontów na których prowadzone były walki. Całość narracji historycznej w sposób bardzo ciekawy ilustrują reprodukcje przesyłek z okresu walk na poszczególnych frontach. Do ilustracji Autor wybrał te przesyłki, które noszą znaki cenzury tj. kontroli korespondencji przeprowadzanej zarówno przez władzę cywilną, jak i wojskową. W tym samym rozdziale, po zaprezentowaniu przesyłek wysyłanych z obszarów objętych walkami powstańczymi, Autor przedstawia kilka przesyłek nadanych z obszaru niepodległej Rzeczypospolitej tj. poza Wielkopolską a adresowanych na teren objęty Powstaniem. Wszystkie one noszą znaki kontroli korespondencji, przeprowadzanej zarówno w miejscu nadania jak i na obszarze objętym powstaniem. Nie jest jasne z jakiego powodu Autor wprowadził w tym rozdziale podrozdział zatytułowany „Cenzury w Poznaniu i Wrześni”, gdyż ani słowem nie uzasadnił tego ani nie podkreślił jakiegoś szczególnego znaczenia przesyłek nadanych we Wrześni. Wyróżnienia Poznania jest zrozumiałe, gdyż tutaj zapadały najistotniejsze decyzje o charakterze politycznym, wojskowym i gospodarczym. Doskonale ilustruje to chociażby przedstawiona na fotografii 30 reprodukcja listu wartościowego wysłanego w dniu 27.01.1919 r. z Poznania do Rzeszy z pieczątką potwierdzającą funkcjonowanie w najważniejszych instytucjach niemieckich zlokalizowanych w prowincji poznańskiej polskiego nadzoru, w tym wypadku nadzoru Decernatu Urzędu Skarbowego przy Banku Rzeszy.
Kolejny rozdział poświęcony jest funkcjonowaniu poczty polowej na terenie Wielkopolski. Autor rozpoczyna go od omówienia Polskiej Poczty Polowej w Wielkopolsce ilustrując tekst licznymi reprodukcjami przesyłek opatrzonych stemplami formacyjnymi wielkopolskich jednostek wojskowych lub stemplami kontroli korespondencji. Kilka ostatnich stron tego rozdziału zostało poświęconych niemieckiej poczcie polowej, zagadnieniu bardzo słabo znanemu w Polsce. Przy okazji ostatniej części tego rozdziału daje się zauważyć pewne niespójności w tekście. Dotyczą one organizacji powołanego przez Niemców w 1918 roku Korpusu Granicznego (strona 104 i 110).
Rozdział IV poświęcony jest korespondencji jeńców i osób internowanych w Wielkopolsce w 1919 roku. Autor omawia zarówno kwestie internowania osób narodowości polskiej przez Niemców jak i narodowości niemieckiej przez Polaków. Jednak zasadnicza część tego rozdziału poświęcona jest korespondencji jenieckiej. Całość rozdziału ilustrują reprodukcje przesyłek do osób internowanych i jeńców oraz od nich. Pierwsza z reprodukcji tego rozdziału przedstawia list wysłany w II połowie grudnia 1918 roku z okolic Łasku do polskiego żołnierza, jeńca niemieckiego obozu w Skalmierzycach.
Rozdział V dotyczy funkcjonowania Poczty na obszarze Wielkopolski między zawartym w dniu 16.02.1919 roku rozejmem w Trewirze a podpisaniem traktatu wersalskiego w dniu 28.06.1919 roku. Autor skupia się tutaj nad zagadnieniami umacniania się Naczelnej Rady Ludowej i Armii Wielkopolskiej. Na tym tle omawia także procesy zachodzące w reorganizacji Poczty Poznańskiej, zmiany personalne oraz dalszy rozwój kontroli korespondencji. Całość jest bogato ilustrowana.
Kolejny rozdział dotyczy okresu po zawarciu traktatu a datą jego wejścia w życie. Ten okres, jak pisze Autor, to okres stopniowej polonizacji Poczty w Wielkopolsce. Wchodzi do użytku unarodowione wydanie regionalne zwane poznańskim, wchodzą do użytku znaczki wydania ministerialnego tzw. „warszawskiego”, pojawia się tzw. wydanie gnieźnieńskie, następuje stopniowa polonizacja datowników, kontynuowana jest cenzura korespondencji. W związku z pojawieniem się unarodowionych wydań regionalnych oraz znaczków emisji ministerialnej pojawiają się przesyłki z frankaturami mieszanymi lub całkowicie polskimi. Jednak nadal obowiązuje niemiecka taryfa pocztowa a wymiana poczty między Wielkopolska a Rzeszą traktowana jest jak wymiana korespondencji krajowej. W rozdziale tym, przy okazji bardzo krytycznego omówienia wydania gnieźnieńskiego, Autor wspomina o porozumieniu polsko-niemieckim regulującym rozliczenia finansowe za przesyłki pocztowe między Rzeszą a Wielkopolską. Szkoda tylko, że nie prezentuje kopii tego porozumienia ani nie daje żadnego odsyłacza do wcześniejszych publikacji, czy materiałów źródłowych. Całość jest bogato ilustrowana, często reprodukcjami unikalnych walorów pocztowych.
Rozdział VII dotyczy Poczty w Wielkopolsce po 10 stycznia 1920 roku, czyli po dacie wejścia w życie postanowień traktatu wersalskiego. Wśród zagadnień, które Autor omawia i bogato ilustruje są takie kwestie jak m.in. korespondencja z obszarów Wielkopolski, które po rozejmie w Trewirze znajdowały się poza linią demarkacyjną a decyzjami traktatu zostały przyznane Polsce, kwestie cenzury korespondencji zagranicznej, listy wartościowe, czy korespondencja komisarzy niemieckich, która zwolniona była od cenzury.
W dalszej części książki czytelnik ma możliwość zapoznania się przesyłkami nadanymi w ambulansach pocztowych a następnie z korespondencją wysyłaną przez obserwatorów meteorologicznych prowadzących w latach 1919-1920 pomiary i obserwacje na terenie Wielkopolski na rzecz niemieckiej służby meteorologicznej. Ta unikalna korespondencja doskonale dokumentuje szereg procesów zachodzących w tym okresie na obszarze Wielkopolski tj. cenzurę korespondencji (polska i niemiecką), okresowe wstrzymanie wymiany korespondencji w związku z wprowadzeniem stanu wyjątkowego, polonizację datowników, oznaczanie korespondencji jako nieopłaconej, czy też honorowanie przez Pocztę Polska niemieckich znaczków służbowych tzw. Dienstmarke. Autor przedstawia reprodukcje kart zawierających meldunki meteorologiczne, nie opisując ich.
Całość zamykają dwujęzyczne wykazy urzędów pocztowych, reprodukcje taryf pocztowych obowiązujących w omawianym okresie oraz wykaz literatury przedmiotu.
Książka jest dwujęzyczna. Całość wydana jest zarówno w języku polskim, jak i niemieckim. Musze stwierdzić, że niemieckojęzyczne podpisy pod niektórymi reprodukcjami są znacznie obszerniejsze niż polskojęzyczne, z zasady są dużo bardziej kompletne. Pomysł dwujęzycznej narracji doskonale sprawdził się w przypadku wcześniejszej książki Autora zatytułowanej „Początki Poczty Polskiej na Pomorzu 1920”. Olbrzymim atutem omawianej pozycji są reprodukcje bardzo bogatego materiału pocztowego. Jak pisze Autor na pierwszych stronach książki jego przedstawienie było możliwe dzięki dobrej woli kilku osób, które udostępniły J. Auleytnerowi cyfrowe kopie swoich walorów. Dzięki temu osoby zainteresowane zagadnieniem mają możliwość pogłębienia wiedzy z zakresu historii poczty na obszarze Wielkopolski w okresie 1919-1920, mają możliwość zobaczenia, jak wygląda „eksponat marzeń” z tej tematyki, najprawdopodobniej nieosiągalny dla pojedynczego zbieracza. Osoby niezwiązane bezpośrednio z zagadnieniem mają możliwość jego poznania i zdobywania wiedzy na najlepszym materiale jaki obecnie istnieje.
Książka napisana jest dobrym językiem, ciekawą narracją. W moim przekonaniu może być czytana na kilka sposób. Pierwszy sposób to czytanie danej wersji językowej w sposób systematyczny idąc nurtem utworzonym przez tekst i ilustracje. Z powodzeniem może być także czytana w sposób w którym czytelnik podąża tylko za tekstem a następnie podąża tylko za ilustracjami.
Całość jest bardzo starannie wydana, na bardzo dobrej jakości gładkim papierze, reprodukcje są dobrej i bardzo dobrej jakości, okładka jest twarda, podobna w formie i stylistyce do wcześniej wydanej monografii Autora dotyczącej Pomorza. Na wewnętrznych stronach okładki Autor zamieścił reprodukcje niemieckiej mapy, którą zatytułował „Wielkopolska 1920 (po ostatecznym ustaleniu granicy polsko-niemieckiej)”. Szkoda, że nie dodał iż mapa pochodzi z Atlasu pocztowego Niemiec wydanego na początku 1920 roku, przedstawia zatem sieć pocztową w Wielkopolsce. W tekście książki daje się zauważyć kilkakrotne powracanie do tych samych kwestii, co czasem było nieuniknione. Uważny czytelnik dostrzeże podawanie przez Autora różnych liczb urzędów pocztowych na przesyłkach z których znane są znaki cenzury. Liczba ta waha się od blisko 200 różnych stempli (czytaj cenzury) z około 114 urzędów pocztowych (str. 16), przez 180 znaków cenzury pocztowej (str. 18), do 104 w pierwszej tabeli w rozdziale X. W przypadku drugiej z tabel z tego rozdziału jej tytuł jest mylący. Czasem bieg tekstu polskiego rozchodzi się z biegiem tekstu niemieckiego co może czasem powodować u czytelnika wrażenie zagubienia. Trudno jest mi powiedzieć, że nieco inny skład pozwoliłby na uniknięcie tego.
Praca J. Auleytnera posiada jeszcze jedna niezwykle cenną cechę. Została poddana recenzji naukowej, wykonanej przez prof. Bogusława Polaka, niepodważalny autorytet w zakresie historii Powstania Wielkopolskiego.
Reasumując, czytelnik otrzymuje w bardzo atrakcyjnej cenie niezwykle ciekawą i niezwykle starannie wydaną książkę, ukazującą się niemalże w przeddzień setnej rocznicy powstania wielkopolskiego. W moim przekonaniu książka ta powinna być obowiązkową literaturą każdego filatelisty zajmującego się historią poczty. Przydałaby się także historykom zajmującym się historią Polski z okresu II Rzeczypospolitej.
Książka prof. Juliana Auleytnera pt. „Poczta w Wielkopolsce 1919-1920, Die Post in Grosspolen 1919-1920” została wydana przez Wyższą Szkołę Pedagogiczna im. J. Korczaka w Warszawie. Skład i druk wykonał Dom Wydawniczy ELIPSA w Warszawie. Polski tekst na język niemiecki przetłumaczył Stefan Petriuk. Całość składa się z dwunastu dwujęzycznych rozdziałów poprzedzonych angielskojęzycznym tekstem przeznaczonym dla filatelistów posługujących się tym językiem. Książka liczy 324 strony i zawiera reprodukcje blisko 230 walorów, w tym szeregu niezwykle rzadkich!
