Artykułem pierwotnym do obecnego był mój materiał zaprezentowany w Przeglądzie Filatelistycznym nr 9(108) 2011[1]. Następnie opublikowałem uzupełnienie w Przeglądzie Filatelistycznym nr 11(146) 2014[2]. Ponieważ jednak od tego czasu kilka lat już minęło a ja zdobyłem nowe walory, które poszerzają zasób wiedzy w tym obszarze, postanowiłem napisać uaktualnioną wersję.
Zebraniem całej znanej wiedzy (no może prawie całej) na temat datowników prowizorycznych stosowanych w latach 1944-49 jest praca Zdzisława Mąki opublikowana w formie wkładek do Przeglądu Filatelistycznego od numeru 6(81)2009 do 2(113)2012[3]. To kompendium wiedzy z zakresu prowizoriów powojennych zapewne pobudziło wielu kolekcjonerów do przeglądu swoich zbiorów i sprawdzenia czy posiadany przez nich materiał jest już znany, czy może wnieść coś nowego do ogólnej wiedzy filatelistycznej z tego okresu. Ja taki przegląd zrobiłem. Wśród moich zainteresowań filatelistycznych jest historia poczty ziemi garwolińskiej i to datowniki prowizoryczne z tego obszaru opisuję poniżej.
Dotychczas znane były dwa datowniki prowizoryczne Garwolina, oba poniemieckie byłej Generalnej Guberni. Pierwszy oznaczony w pracy Z. Mąki[3] numerem G08, opisywany wcześniej w [4] [5] [6] [7] [8] i [9] to datownik dwuobrączkowy Ø 28 tzw. niesymetryczny, bez wyróżnika. Na odrysach przedstawiony jest w dwóch datach 09.09.1944 oraz 26.09.1944. Nie wiadomo z jakiego datownika został on przerobiony. Wprawdzie Zbigniew Piekut w [8] przeprowadził wywód z wnioskiem, że jest to przerobiony datownik Miastkowa, ale każdy kto prześledzi przedstawiony tam tok rozumowania zgodzi się, że wyciągnięty wniosek jest zbyt daleko idący. To że w Garwolinie stosowano poniemieckie nalepki polecenia pochodzące z Miastkowa nie może być dowodem na to, że z Miastkowa musiał pochodzić też datownik. W artykule [6] pan Piekut wnioskował wcześniej, że to pewnie Żelechów opierając się na tak samo wątłych podstawach. Muszę tu jednak zastrzec, że o ile nie można stwierdzić z pewnością, to póki co nie można też wykluczyć, że G08 to był przerobiony datownik Miastkowa. Pozostaje mi stwierdzić, że datownik bazowy jest nieznany a kandydatów nadal jest kilku. Tym bardziej, że nigdzie nie była prezentowana odbitka stempla tylko odrysy, które są wygładzoną formą rzeczywistości i nie widać na nich drobnych detali mogących naprowadzić nas na właściwy trop. Na (il.1) przedstawiam go z [7].
il.1. Odrys datownika niesymetrycznego Garwolina Ø 28 bez wyróżnika
W kwietniu 2007 roku na aukcji internetowej u pana Puchały oferowany był znaczek Fi 341 na wycinku z tego typu kasownikiem z dnia 27.10.1944 ale z wyraźnym wyróżnikiem a, gwarancja i opis L. Schmutz. Ponieważ jest to data późniejsza niż dotychczas prezentowane w publikacjach odrysy, oznacza to, że nie doszło do wtórnego wycięcia wyróżnika. Możliwe, że mamy do czynienia z kolejnym kasownikiem niesymetrycznym Garwolina. Choć jest też pewne prawdopodobieństwo, że w wyniku słabych odbitek (niewidoczne a) do tej pory błędnie interpretowano jego obraz jako bez wyróżnika, choć powinien być prezentowany z wyróżnikiem a. 
il.2. Znaczek Fi 341 na wycinku skasowany datownikiem niesymetrycznym Garwolina Ø 28 z wyróżnikiem a
Na (il.2)(*) przedstawiam skan z aukcji internetowej. Analizując położenie napisu Garwolin, stwierdziłem, że jest ono identyczne z dotychczas prezentowanym, ale to nie jest wystarczający dowód na tożsamość tych datowników, bo takie same położenie miało ich co najmniej kilka. Prawdopodobieństwo określam na 50/50 i roboczo będę go nazywał G08a. Zrobiłem analizę porównawczą tego skanu z posiadanymi przeze mnie odbitkami datowników „garwolińskich”. W oparciu o krój literki a wyróżnika oraz charakterystyczne zagięcia górnej i dolnej linii poprzeczki stwierdzam, że podstawą dla spolszczenia tego datownika był datownik Sobolewa. Porównanie charakterystycznych elementów tego datownika z dwóch różnych okresów zastosowania pokazuję na (il.3). A co stosował u siebie Sobolew o tym dalej. Czyli jeśli Garwolin używał dwóch datowników niesymetrycznych, to Miastków stracił kolejnego potencjalnego konkurenta, ale jeśli był tylko jeden to zagadka właśnie została rozwiązana. Zwracam się w tym momencie do czytelników, jeśli ktoś posiada odbitkę (nie odrys) datownika G08, o jego udostępnienie w celu weryfikacji.
il.3. Porównanie charakterystycznych elementów datownika Sobolew Ø 28 z wyróżnikiem a w wersji pierwotnej i po spolszczeniu
il.4. Odrys datownika Garwolina Ø 28 bez wyróżnika
il.5. List polecony wysłany w Garwolinie dnia 03.08.1945 roku
Drugim znanym i opisanym w [3] jako No G09 jest również datownik poniemiecki z byłej Generalnej Guberni, dwuobrączkowy Ø 28 z napisem Garwolin w otoku na górze. Nigdzie wcześniej nie była podana data jego stosowania więc pan Mąka w [3] jej nie umieszcza, choć na odrysie w [9] możemy ją odczytać jako 24.02.1945. Na podstawie posiadanego na dzisiaj materiału mogę stwierdzić, że datownik ten stosowany był co najmniej w okresie od 8.01.1945 do 9.09.1946 roku. Pokazuję go na (il.4) oraz na bardzo ciekawej przesyłce z 3.08.1945 roku, poniemieckiej kopercie do użytku służbowego z nie do końca zatartymi elementami z okresu Generalnej Guberni (il.5). Datownik ten został przerobiony z datownika „dystryktowego” i na niektórych odbitkach widać resztki spiłowanych napisów niemieckich. Próbowałem rozpoznać jego pierwowzór w oparciu o informacje z Katalogu [10] ale póki co wiadomo tylko, że nie był nim żaden ze znanych, mniej lub bardziej szeroko stosowanych datowników z wyróżnikami a,b,c,d,g. Musiał istnieć jeszcze jeden, który czeka dopiero na odkrycie.
Oprócz wyżej wymienionych, posiadam przesyłki z prowizorycznymi zastosowaniami kolejnych datowników poniemieckich. Nigdzie wcześniej poza moimi artykułami [1] i [2] nie opisywane. Są to datowniki używane w okresie Generalnej Guberni, zanim wprowadzono wersje z nazwami dystryktów. Wszystkie stosowane bez żadnych przeróbek, które były niepotrzebne, ponieważ pisownia miasta Garwolin była w wersji niemieckiej dokładnie taka sama jak w polskiej. Po wojnie stosowane były później od wyżej omówionych, więc prawdopodobnie w ręce polskie wpadły dopiero po zakończeniu wojny i przejęciu niemieckich magazynów pocztowych, gdyż w okresie okupacji były wycofane z użycia w 1942 roku.
il.6. Odrys datownika Garwolina Ø 28 z wyróżnikiem a
il.7. List polecony wysłany w Garwolinie dnia 03.02.1948 roku
Pierwszy z nich to datownik dwuobrączkowy z poprzeczką Ø 28. Na górze w otoku Garwolin, na dole wyróżnik a. Stosowany był co najmniej w okresie 30.01.1946-10.05.1948. Aby nie zburzyć numeracji p. Mąki, roboczo proponuję go oznaczyć jako No G09a. Pokazuję go na (il.6) oraz na przesyłce z dnia 3.02.1948 roku (il.7).
il.8. Odrys datownika Garwolina Ø 28 z wyróżnikiem b
il.9. List wysłany w Garwolinie dnia 13.06.1946 roku
Drugi to datownik dwuobrączkowy z poprzeczką Ø 28. Na górze w otoku Garwolin, na dole wyróżnik b. Stosowany był co najmniej w okresie 9.09.1945 - 30.04.1948. Trzymając się tej samej logiki, roboczo proponuję go oznaczyć jako No G09b. Pokazuję go na (il.8) oraz na przesyłce z dnia 13.06.1946 roku (il.9). Tak naprawdę w moim artykule [1] dokonałem jego ponownego odkrycia, gdyż po raz pierwszy jego odrys pokazał Wincenty Piątak w [4], ale w późniejszych publikacjach słuch o nim zaginął. Nie ma go również na liście Zdzisława Mąki w [3].
Trzeci to datownik dwuobrączkowy z poprzeczką Ø 28. Na górze w otoku Garwolin, na dole wyróżnik c. Stosowany był co najmniej w okresie 29.07.1946 - 7.08.1946. Roboczo proponuję go oznaczyć jako No G09c. Pokazuję go na (il.10) oraz na przesyłce z dnia 6.08.1945 roku (il.11)
il.10. Odrys datownika Garwolina Ø 28 z wyróżnikiem c
il.11. List wysłany w Garwolinie dnia 6.08.1945 roku
il.12. Odrys datownika Parysowa Ø 28 z wyróżnikiem a
il.13. List wysłany w Parysowie dnia 4.12.1945 roku
W swoim artykule [1] opisałem po raz pierwszy, nie występujący we wcześniejszych publikacjach, datownik prowizoryczny Parysowa. Był to poniemiecki datownik dwuobrączkowy z poprzeczką Ø 28 Parysow z wyróżnikiem a. Pokazuję go na (il.12) oraz na przesyłce z dnia 4.12.1945 roku (il.13). Jego unarodowienie nastąpiło poprzez wycięcie napisu: über Garwolin (Distr Warschau). Na dzisiaj wiem, że był stosowany co najmniej w okresie 04.06.1945-04.12.1945, ale w polskich rękach był już w październiku 1944 roku. Świadczy o tym oferowany u pana Puchały najpierw wycinek ze znaczkiem Fi 339, a później zapewne po odmoczeniu, sam znaczek zagwarantowany przez Falkowskiego i Schmutza. Znaczek został skasowany datownikiem Parysowa ale w wersji oryginalnej przed przeróbką, z datą 05.10.1944. (il.14)(*).
il.14. Znaczek Fi 339 skasowany datownikiem Parysowa Ø 28 z wyróżnikiem a przed spolszczeniem
Pojawia się w związku z tym pytanie, czy ten datownik był rzeczywiście używany pocztowo przed spolszczeniem. Wprawdzie wycinek, w swojej pierwotnej wersji, był oferowany jako z obiegu, ale w otoczeniu znaczka nie było widać śladów stempla i dalsze z nim postępowanie sprzedającego wskazuje raczej na wątpliwości jakie sam miał co do tego. Najbardziej prawdopodobnym jest, że nastąpiło filatelistyczne użycie tego datownika jeszcze przed jego przeróbką, w celu skasowania znaczka. Wiemy bowiem, że władze pocztowe nieprzychylnie patrzyły na używanie niedostosowanych stempli niemieckich, choć w bałaganie powojennym to się zdarzało. Tak czy inaczej, do opisanego w [6] Stoczka należy dodać Parysów jako znane z odbitek na „Wodzach” w wersji niemieckiej. Natomiast potwierdzone użycie pocztowe ma póki co tylko po przerobieniu, choć jest szansa, że jeszcze kiedyś wypłynie i w wersji oryginalnej.
il.15. Odrys datownika Sobolewa Ø 28 z wyróżnikiem b
il.16. List wysłany w Sobolewie dnia 1.08.1945 roku
Kolejną nowością którą przedstawiłem w [1] był Sobolew. Był to poniemiecki datownik dwuobrączkowy z poprzeczką Ø 28 Sobolew z wyróżnikiem b. Jego unarodowienie nastąpiło poprzez wycięcie napisu: über Garwolin (Distr Warschau). Pokazuję go na (il.15) oraz na przesyłce z dnia 01.08.1945 (il.16). Poczta w Sobolewie posiadała w okresie Generalnej Guberni dwa datowniki, z wyróżnikami a i b. Jak pisałem wyżej, obwodowy urząd pocztowy w Garwolinie zaadoptował do swoich celów ten z wyróżnikiem a, więc Sobolew do celów własnych przerobił i stosował ten z wyróżnikiem b. Niestety do dzisiaj jestem w posiadaniu tylko tej jednej przesyłki, więc nie potrafię określić szerzej zakresu stosowania tego datownika.
il.17. Odrys datownika Maciejowic Ø 28 z wyróżnikiem a
il.18. List wysłany w Maciejowicach dnia 28.10.1946 roku
Do listy prowizorycznych datowników poniemieckich używanych na ziemi garwolińskiej potrafię dziś dołączyć jeszcze jeden. Nigdzie dotychczas nie opisany datownik Maciejowic. Tak jak wcześniej wspomniane, powstał z datownika Generalnej Guberni, dwuobrączkowego z poprzeczką Ø 28, Maciejowice wyróżnik a. Jego unarodowienie nastąpiło poprzez wycięcie napisu: über Garwolin (Distr Warschau). Pokazuję go na (il.17) oraz na jedynej posiadanej przesyłce z dnia 28.10.1946 roku (il.18).
W zestawieniu pana Zdzisława Mąki znajdziemy jeszcze pocztę Ryki ze swoim byłym miejscownikiem z wczesnego okresu Generalnej Guberni. Był to stempel ramkowy tzw. agencyjny o wymiarach 40 x 15, do którego w powojennym zastosowaniu prowizorycznym dostawiano datę. Co ciekawe, tak jak za okupacji odbijany był w kolorze fioletowym. Informacje o nim możemy znaleźć m.in. w [7] [9] [11] [12] [13].
il.19. Odrys miejscownika ramkowego Ryk
il.20. List wysłany w Rykach dnia 13.01.1945 roku
Na (il.19) pokazuję jego odrys, a na (il.20) przesyłkę z mojego zbioru z dnia 13.01.1945. Po zebraniu wszystkich dotychczasowych informacji mogę określić, że stosowany był co najmniej w okresie 28.11.1944 - 30.01.1945. W przeciwieństwie do informacji z [3] nie był jednak jedynym prowizorium tu stosowanym. W oparciu o swój zbiór mogę zidentyfikować używany przez pocztę Ryki datownik przedwojenny, dwuobrączkowy z mostkiem Ø 24 wyróżnik a. Na (il.21) przedstawiam jego odrys, a na (il.22) kopertę przesyłki urzędowej z dnia 27.01.1948 roku na której go użyto.
il.21. Odrys datownika Ryk Ø 24 z wyróżnikiem a
il.22. List wysłany w Rykach dnia 27.01.1948 roku
Jeszcze dwie poczty z tego regionu używały swoich datowników przedwojennych, były to Żelechów oraz Miastków. Ponieważ jednak moja wiedza nie wnosi nic nowego do tematu, pozwolę sobie odesłać zainteresowanych do literatury, gdzie bez problemu znajdą potrzebne informacje np. w [7] [12] [14].
Z kronikarskiego obowiązku wspomnę na końcu o „rzekomym” prowizorycznym stosowaniu datownika poniemieckiego przez pocztę w Pilawie. Wylicza go w [8] JZ Piekut robiąc analizę możliwości dla Garwolina, ale nigdzie w literaturze nie spotkałem tego dowodów ani potwierdzenia. Nie spotkałem też jeszcze takiej przesyłki czy choćby znaczka nim kasowanego, ale nadal szukam.
Zapraszam do mailowego kontaktu ze mną pod adresem ksiark@poczta.onet.pl . Szczególnie ciepło powitam wszystkich, którzy podzielą się choćby skanami mogącymi poszerzyć wiedzę na temat poruszanego zagadnienia.
[*] skan pochodzący z internetu
Literatura:
[1] Siarkiewicz K., 2011. Prowizoria uzupełnienie. Przegląd Filatelistyczny, 9(108).
[2] Siarkiewicz K., 2014. Nowe prowizorium w Garwolinie. Przegląd Filatelistyczny, 11(146).
[3] Mąka Z., 2009-2012. Stemple prowizoryczne z lat 1944-1949. Przegląd Filatelistyczny 6(81)-2(113).
[4] Piątak W., 1959. Kasowniki pocztowe w okresie ważności obiegowej znaczków lubelskich. Filatelista 6(81).
[5] Gryżewski T., 1972. 1944. Trudności organizacyjne poczty, ostemplowania na znaczkach wydanych w Lublinie. ŁBF 2(40).
[6] Piekut J.Z., 1972. O ostemplowaniach na znaczkach lubelskich z 1944 r. („Wodzowie”) . ŁBF 2(40).
[7] Praca zbiorowa, 1981. Poczta Polska w 1944 Roku. KAW.
[8] Piekut J.Z. 1988. Z problematyki stempli prowizorycznych – Cegłów, Mińsk Mazowiecki, Garwolin. HBBF 1(103).
[9] Piątak W., 1981. Stemple pocztowe GG użyte po wyzwoleniu. HBBF 2(76).
[10] Albrecht B., 2015. Dokumentation uber die Postaufgabestempel Generalgouvernement 1939-1945. Arge Generalgouvernement. Handbuch Nr. H82.
[11] Łaszkiewicz A., Mikulski Z. (red.)., 1961. Polskie Znaki Pocztowe, t. III.
[12] Piekut J.Z., 1974. Stemple pocztowe w okresie faktycznego obiegu znaczków wydania lubelskiego 1944 r. ŁBF 3(049).
[13] Piekut J.Z., 2005. Ostemplowania na znaczkach „Wodzów”(III). Filatelista 10(996).
[14] Piekut J.Z., 1987. Datowniki II Rzeczypospolitej używane w Polsce Ludowej. HBBF 1(99).
