Wiesław Kostka, członek Internetowego Koła Filatelistów (i-KF) PZF oraz działającego w USA Polonus Philatelic Society przygotował na podstawie własnych studiów kolejny artykuł.
Pieczęcie pocztowe odciśnięte w laku na listach Królestwa Polskiego można podzielić na dwa typy. Typ pierwszy to pieczęcie urzędowe charakteryzujące się tym, że oprócz nazwy urzędu posiadały w otoku herb Królestwa oraz prawie zawsze trąbkę pocztowa. Cechą charakterystyczną typu drugiego tzw. manipulacyjno-pocztowego był rysunek korony i trąbki pocztowej oraz oczywiście nazwa urzędu lub stacji pocztowej.
Urzędy pocztowe powinny z chwilą utworzenia zostać wyposażone, w co najmniej jedną pieczęć urzędową i jedną manipulacyjno-pocztową, natomiast stacje pocztowe, w co najmniej jedną pieczęć manipulacyjno-pocztowa. Z faktu tego wynika, że w pierwszym okresie działania Poczty Królestwa Polskiego, tj. w latach 1815-1851 w użyciu powinno być grubo ponad 500 różnych pieczęci lakowych. Ile było w rzeczywistości i w jakim okresie zostały wprowadzone do użytku niestety nie wiadomo z uwagi na brak danych w archiwach. Literatura tematu podaje, że zachowało się około 100 znanych i opisanych odcisków pieczęci lakowych z tego okresu i to przeważnie w pojedynczych egzemplarzach.
Urzędowe i manipulacyjno-pocztowe pieczęcie lakowe z uwagi na użyty język możemy podzielić na pieczęcie w języku polskim, pieczęcie dwujęzyczne polsko-rosyjskie oraz na pieczęcie tylko w języku rosyjskim. Logicznym wydaje się, że pieczęcie w języku polskim zostały przydzielone urzędom i stacjom pocztowym powstałym w okresie od 1815 do końca 1844 roku. Natomiast używane być mogły nie tylko w tym okresie, ale również później. W latach 1844–1851 wprowadzono do użycia pieczęcie dwujęzyczne polsko-rosyjskie. Natomiast od 1851 roku zaczęto wprowadzać do użytku pieczęcie w języku rosyjskim, co było związane z podporządkowaniem Poczty Królestwa Rosyjskiemu Departamentowi Poczt w Petersburgu i przemianowaniu jej na Zarząd XIII Okręgu Pocztowego. Po 1858 roku ponownie zaczęto używać pieczęci dwujęzycznych, natomiast w drugiej połowie lat 60-tych wrócono do używania pieczęci tylko i wyłącznie w języku rosyjskim.
W części I mojego artykułu przedstawię pieczecie lakowe w języku polskim, w części II w języku polskim i rosyjskim oraz tylko w rosyjskim odciśnięte na listach z mojego zbioru “Taryfa Pocztowa Królestwa Polskiego”. Postaram się pokazać pieczęci oraz listy, na których te pieczęcie odciśnięto oraz opisać daną pieczęć z uwzględnieniem średnicy, koloru laku, elementów znajdujących się w otoku oraz przedział czasowy, w jakim ta pieczęć mogła być użyta.
I. Pieczęcie lakowe w języku polskim
Częstochowa. Urząd Pocztowy Pograniczny został utworzony w 1815 roku. List ubezpieczony został wysłany 3 września (rok nieznany) do Warszawy (il.1). Nadawcą listu był Naczelnik Częstochowskiego Urzędu Pocztowego, adresatem zaś Zarząd Okręgu Pocztowego Królestwa Polskiego (utworzony w 1855 roku). List został opłacony przez nadawcę w wysokości 23 kopiejek (ręczna adnotacja fr 23.) zgodnie z taryfą pocztową dla listów ubezpieczonych z 1851 roku. Na liście tym odbito stempel nadawczy Częstochowy w kolorze czerwonym typu IIIC o średnicy 24mm (udokumentowany okres użycia 1848–1856). Powyższy list został zamknięty pieczęcią urzędową odbitą w czerwonym laku (il.2) o średnicy 34mm zawierającą pośrodku herb Królestwa Polskiego oraz napis w otoku „URZĄD POCZTOWY POGRAN. W CZĘSTOCHOWIE”. Jest to jedna z niewielu pieczęci urzędowych nie zawierająca symbolu trąbki pocztowej.
Il.1. List ubezpieczony wysłany z Częstochowy do Warszawy 3 września
Il.2. Czerwona lakowa pieczęć pocztowa na liście z il.1
Pomimo, że list nie zawiera roku nadania to z analizy elementów tego listu, a więc adresu, zastosowanej taryfy pocztowej oraz stempla nadawczego możemy z dużą pewnością powiedzieć, że pieczęć lakowa na tym liście została użyta po 1855 roku. Niestety nie ma żadnych danych archiwalnych pomocnych w ustaleniu daty wprowadzenia tej pieczęci do użycia. Prezentowana pieczęć jest jak do tej pory znana z jednego odcisku na liście pieniężnym (bez roku nadania) opisanym w książce “Historia Poczty I Filatelistyki na Terenie Ziemi Częstochowskiej” wydanej w Częstochowie w roku 2010. Tutaj mamy, zatem drugi znany egzemplarz tej pieczęci.
Il.3. Czerwona lakowa pieczęć pocztowa z Granicznego Urzędu Pocztowego w Zalesiu
Il.4. List pieniężny nadany w Mścisławiu (Rosja) przez Zalesie do Warszawy
Il.5. Czerwona lakowa pieczęć pocztowa z rosyjskiego urzędu pocztowego w Mścisławiu
Zalesie. Około 1815 roku została otwarta stacja przeprzęgowa, która 1 grudnia 1827 roku została przekształcona w Urząd Pocztowy Pograniczny przeniesiony z Terespola. Funkcje tą pełnił do końca 1850 roku. W roku 1851 został przeniesiony do Białej Podlaskiej. W Zalesiu pozostała ekspedycja i stacja przeprzęgowa. Na skanie (il.3) widzimy pieczęć urzędową o średnicy 26mm odciśniętą w czerwonym laku z herbem Królestwa Polskiego i trąbką pocztowa pośrodku. Napis w otoku “URZĄD POCZTOWY POGRANIC W ZALESIU”. Pieczęć ta została odciśnięta dwukrotnie na liście pieniężnym zawierającym 300 srebrnych rubli (banknotami) nadanym w Mścisławiu (Rosja) i adresowanym do Warszawy (il.4). Brak jest stempla nadawczego i daty nadania. Na liście widnieją dodatkowo dwie prywatne pieczęcie nadawcy, oraz pieczęć lakowa Urzędu Pocztowego w Mścisławiu o treści “MSTISLAWSKOJ POCZTOWOJ KONTORY” z herbem rosyjskim pośrodku i dwiema trąbkami pocztowymi pod nim (il.5). Stempel tranzytowy Zalesia w kolorze czerwonym o średnicy 18mm nosi datę 30 stycznia. List został opłacony gotówka do miejsca przeznaczenia zgodnie z rosyjska taryfa pocztowa z 1844 roku. Możemy, zatem przyjąć, że pieczęć ta została użyta w latach 1844–1850. Do chwili obecnej nie została ona nigdzie odnotowana.
Il.6. Czarna lakowa pieczęć pocztowa ze Stacji Pocztowej w Bieżuniu
Il.7. List wysłany z Bieżunia do Londynu
Bieżuń. – Około 1815 roku została otwarta ekspedycja i stacja przeprzęgowa, która podlegała urzędowi pocztowemu w Płocku. Pocztowa pieczęć lakowa odbita w czarnym laku (il.6) o średnicy 23mm i treści “EXPEDYCYA POCZTY /korona/ W BIECZUNIU / trąbka pocztowa”. Trąbka pocztowa jest zwrócona ustnikiem w prawo. Co ciekawe w nazwie miejscowości widniej błąd, zamiast słowa BIEŻUŃ użyto BIECZUN. Pieczęcią ta zamknięto list rekomendowany wysłany z Bieżunia 30 maja 1855 roku do Londynu (Wielka Brytania). List został opłacony gotówka w wysokości 101½ kopiejki. Na liście tym (il.7) widnieje stempel nadawczy Bieżunia typ IIA w kolorze czerwonym, prostokątny stempel tranzytowy pruski Thorn, z datą 5 czerwca w kolorze czarnym, stempel prostokątny Aus Polen w kolorze czarnym oraz stempel podłużny Recomandirt w kolorze czerwonym. Ponadto znajdują się również: okrągły stempel odbiorczy Londynu Paid z datą w kolorze czerwonym oraz czerwony okrągły stempel z koroną i napisem Registered w dolnym półłuku. W chwili obecnej jest to jedyna znana odbitka tej pieczęci lakowej.
Il.8. Czerwona lakowa pieczęć pocztowa ze Stacji Pocztowej w Kleczewie
Il.9. List pieniężny wysłany z Kleczewa do Witkowa
Kleczewo. Ekspedycja pocztowa została otwarta około 1815 roku i podlegała do 1824 roku urzędowi pocztowemu w Koninie a od 1825 roku w Słupcy. Pocztowa pieczęć lakowa odbita w czerwonym laku (il.8) o średnicy 25mm i treści “STACYA POCZTOWA /korona/ KLECZEWO/ trąbka pocztowa”. Pieczęcią to zamknięto klapę listu pieniężnego (il.9) zawierającego w środku dwa srebrne ruble wysłanego z Kleczewa w dniu 27 stycznia (rok nieznany) do Witkowa w Księstwie Poznańskim (Prusy). List został opłacony gotówka w wysokości 49 kopiejek zgodnie z taryfę pocztową z 1851 roku. Stempel nadawczy w kolorze czarnym KLECZEW typ IIIF znany jest także z użycia w 1865 roku. Odbity na odwrocie listu stempel tranzytowy KONIN typ IXA w kolorze czarnym znany jest z użycia w 1861 roku. W związku z tym można przyjąć, że pieczęć ta była używana w latach 1861–1865.Do tej pory pieczęć nie była opisana.
Il.10. Czerwona lakowa pieczęć pocztowa ze Stacji Pocztowej w Łęczycy
Il.11. List pieniężny wysłany z Łęczycy do Warszawy
Łęczyca. Około 1815 roku została otwarta ekspedycja i stacja przeprzęgowa. W roku 1825 została przemieniona na Ekspedycje Główną. Od 1834 roku podlegała urzędowi pocztowemu w Krośniewicach. Urzędowa pieczęć lakowa odbita w czerwonym laku (il.10) o średnicy 25mm i treści “EXPEDYCYA POCZT W LĘCZYCY”, w środku otoku herb Królestwa Polskiego a pod nim dwie skrzyżowane trąbki pocztowe. Pieczęć ta odbita jest dwukrotnie obok czterech pieczęci Urzędu Powiatu Łęczyckiego (il.11) na liście pieniężnym wysłanym z Łęczycy 14 stycznia (rok nieznany) do Warszawy zawierającym 15 srebrnych rubli, opłaconym gotówka w wysokości 68 kopiejek zgodnie z taryfa z roku 1851. Dodatkowo na liście odciśnięty został stempel odbiorczy WARSZAWY typu VI w kolorze czerwonym dla listów wartościowych znany z użycia w latach 1865-1868. Tak wiec okres ten możemy przyjąć za czas, w którym ta pieczęć mogła zostać użyta. Znane są, co najmniej 3-4 listy z tym stemplem odbiorczym z tego okresu.
Il.12. Czerwona lakowa pieczęć pocztowa ze Stacji Pocztowej w Radomsku
Il.13. List pieniężny wysłany z Radomska
Radomsk. Około 1815 roku została otwarta ekspedycja i stacja przeprzęgowa podległa urzędowi pocztowemu w Częstochowie. Pieczęć pocztowa odbita w czerwonym laku (il.12) o średnicy 24mm i treści “STACYA POCZTOWA/ korona/ W RADOMSKU/ trąbka pocztowa” została odbita dwukrotnie obok pieczęci urzędowej Obwodu Piotrkowskiego (il.13) na liście pieniężnym wysłanym z Radomska w dniu 20 grudnia (rok nieznany). Również adres odbiorcy jest nieczytelny. List zawierał 1 rubel 3 srebrne kopiejki i został opłacony gotówka w kwocie 15 kopiejek zgodnie z taryfą z 1851 roku. Identyczna pieczęć została opisana w książce M. Czernika “Poczta Królestwa Polskiego w latach 1815 -1851” jako użyta w roku 1857.
Il.14. Czerwona lakowa pieczęć pocztowa ze Stacji Pocztowej w Tomaszowie Rawskim
Il.15. List pieniężny wysłany z Tomaszowa Rawskiego do Warszawy
Tomaszów Rawski. Ekspedycja i stacja przeprzęgowa została otwarta 21 września 1824 roku i podlegala urzędowi pocztowemu w Piotrkowie Trybunalskim. Pieczęć pocztowa odbita w czerwonym laku (il.14) o średnicy 25mm i treści “STACYA POCZTOWA/ korona/ w / TOMASZOW/ trąbka pocztowa”. Pieczęć ta odbita jest na liście pieniężnym zawierającym 1 rubel i 96 kopiejek srebrem, ważącym 6¼ luta, wysłanym z Tomaszowa Rawskiego w dniu 30 lipca (rok nieznany) do Warszawy (Fig.15). List opłacono gotówką w kwocie 75 kopiejek zgodnie z taryfa pocztowa z 1851 roku. Stempel nadawczy typu IIIA o średnicy 24mm, w kolorze czerwonym został opisany w PZP pod numerem 385d ze znanym okresem używania w 1857 roku. Możemy wiec przyjąć, ze powyższa pieczęć lakowa została użyta w tym czasie. Do chwili obecnej nieznana.
Il. 16. List pieniężny wysłany z Wodzisławia przez Michałowice do Krakowa
Il.17. Czerwona lakowa pieczęć pocztowa ze Stacji Pocztowej w Wodzisławiu
Wodzisław. 1 stycznia 1835 roku została przeniesiona z Żarnowca ekspedycja i stacja przeprzęgowa podległa od 1837 roku urzędowi pocztowemu w Kielcach. Pieczęć pocztowa odbita w czerwonym laku (il.16) o średnicy 25mm i treści “STACYA POCZTOWA/ korona/ W / WODZISLAWIU/ trąbka pocztowa”. Odbita w pięciu egzemplarzach na liście pieniężnym zawierającym 320 złotych (48 srebrnych rubli) wysłanym z Wodzisławia przed 18 sierpnia (rok nieznany) przez Michałowice do Krakowa (il. 17). List został opłacony gotówką do granicy z Austrią. Niestety nie została zapisana wysokość opłaty. Stempel nadawczy WODZISŁAW typ IIB w kolorze czerwonym znany jest z użycia w latach 1845 – 1852, natomiast tranzytowy MICHAŁOWICE typ IIIC o średnicy 23mm z lat 1851-1854. Możemy, zatem przyjąć, że pieczęć ta najwcześniej mogła zostać użyta w 1851 roku. Do chwili obecnej nie została opisana.
Bibliografia
1. Czernik M., 1987. Poczta Królestwa Polskiego w Latach 1815–1851, Wrocław.
2. Historia Poczty i Filatelistyki na Terenie Ziemi Częstochowskiej, 2010, s.37-38.
3. Katalog Spec. Zn. Poczt. Ziem Polskich, 1990, t. I, s.30–59.
4. Polskie Znaki Pocztowe, 1960, Warszawa, t. I, s.30–92.
*Niniejszy artykuł stanowi tłumaczenie publikacji Post Wax Seals in the Kingdom of Poland (Part 1) opublikowanej w Bulletin of the POLONUS Philatelic Society, 2014,3,12-16.
Pełen tekst niniejszego artykułu w formie pliku pdf można pobrać stąd.
