Na przełomie lipca i sierpnia 1915 roku, w wyniku ofensywy wojska niemiecko-austriackie wyparły Rosjan z terenu Królestwa Polskiego. Niemcy i Austria podzieliły pomiędzy siebie zdobyty obszar. Niemcy w swojej strefie okupacyjnej w dniu 24.08.1915 utworzyli Generał Gubernatorstwo Warszawskie w którym znalazł się m.in. powiat garwoliński.
Wyczerpywanie się rezerw ludzkich, walczących w I wojnie stron, spowodowało m.in. sięganie po Polaków. 5 listopada 1916 ukazały się manifesty Generał-Gubernatorów: niemieckiego generała Hansa von Beselera w Warszawie i austriackiego generała Karla Kuka w Lublinie, obwieszczające decyzję dwóch cesarzy o powołaniu Królestwa Polskiego. Po jego ogłoszeniu mocarstwa sprzymierzone ogłosiły werbunek do wojska polskiego tzw. Polskiej Siły Zbrojnej do walki z Rosją. Ślady tej działalności w pozostały w materiale pocztowym.
Przesyłki poczty polowej Inspektoratów i Komisariatów Werbunkowych z terenów okupacji niemieckiej ekspediowane były poprzez pocztę cywilną. Jej sieć założoną w Generał Gubernatorstwie Warszawskim przedstawia mapa. (il.1)
Il.1. Organizacja sieci pocztowej na terenach b. Królestwa Polskiego okupowanego przez wojska niemieckie w latach 1914-1918
Znane są stemple formacyjne dwóch Komisariatów Werbunkowych z terenu powiatu, pierwszy ulokowany był, co naturalne, w Garwolinie. Na (il.2) pokazany jest oczyszczony odcisk pieczątki formacyjnej z tego Komisariatu, odbijanej w kolorze fioletowym. Jej potwierdzone stosowanie to okres I-V 1917, według (1) III-V, ale ten zakres rozszerza posiadane zdjęcie kartki legionowej, wysłanej w Garwolinie 24.01.1917. Kartka polowa legionów z orzełkiem legionowym (L na tarczy) pokazana jest na (il.3). Widzimy na niej owalną fioletową pieczęć Wojsko Polskie Garwolin Komisariat Werbunkowy, oraz datownik poczty cywilnej w Garwolinie, dwuobrączkowy z mostkiem Ø 25 wyróżnik ««« potwierdzający datę ekspediowania.
Il.2. Pieczęć Komisariatu Werbunkowego Garwolin
Il.3. Kartka legionowa wysłana z Garwolina
Drugi Komisariat Werbunkowy ulokowany był w Żelechowie, najludniejszym, ale drugim co do ważności mieście w powiecie. Na (il.4) pokazany jest oczyszczony odcisk pieczątki formacyjnej z tego Komisariatu, odbijanej w kolorze fioletowym. Jej potwierdzone stosowanie to okres V-VIII 1917, według (1) choć identyczność wzoru z garwolińską pozwala przypuszczać, że były wyprodukowane i używane jednocześnie, czyli od stycznia. Na (il.5) przedstawiono przesyłkę na karcie polowej wzoru węgierskiego, wysłanej z Żelechowa, która przeszła przez pocztę w Garwolinie 06.06.1917 roku. Owalna fioletowa pieczęć Wojsko Polskie Żelechów Komisariat Werbunkowy, oraz ten sam datownik poczty cywilnej w Garwolinie, jedynej operującej w powiecie.
Il.4. Pieczęć Komisariatu Werbunkowego Żelechów
Il.5.Kartka polowa wysłana z Żelechowa
Komisariaty werbunkowe ze swoją działalnością wychodziły poza miasta ulokowania. Prawdopodobnie powiat garwoliński podzielony był na dwa obszary, z których jeden północny obsługiwany był przez Garwolin, a drugi południowy przez Żelechów. To podział wynikający z dawnego, z 1815 roku, podziału administracyjnego tego terenu na dwa powiaty. Dowodem wyjazdowej działalności Komisariatu żelechowskiego jest przesyłka z 24.2.1917 roku pokazana na (il.6). Kartka polowa legionów z orzełkiem strzeleckim (S na tarczy). Nadawcą był Karol Wardas piszący do swojego brata Józefa, tak jak na przesyłce z Żelechowa. Punktem nadania był Posterunek Werbunkowy Wojska Polskiego w Stężycy. Zapewne kartka została wysłana z posterunku bezpośrednio na pocztę do Garwolina, dlatego nie otrzymała pieczęci formacyjnej macierzystego Komisariatu, pieczęć była w tym czasie w Żelechowie. Potwierdzeniem cenzury i zwolnienia z opłaty jest okrągły niemiecki stempel formacyjny Landst. Jnf. Btl. Striegau Brief Stempel, stosowany w tym okresie dla przesyłek poczty polowej wysyłanych z Garwolina. To jest stempel do listów Batalionu Pospolitego Ruszenia ze Strzegomia, który tu stacjonował.
Il.6. Kartka legionowa wysłana ze Stężycy
Do akcji werbowania mobilizowano Polaków, żołnierzy ozdrowieńców ze szpitali wojskowych. Wspomniana wyżej kartka jest tego potwierdzeniem. Na (il.7) jej strona korespondencyjna gdzie m.in. możemy znaleźć zdanie: … a to co przeszedłem, to zdaje mi się, że to gdzieś otem czytałem tylko, gdyby nie to, że kula w nodze pozostała i nieraz zaczyna mi dopiekać, to nie wspomniał bym sobie, żem był kiedy na wojnie.
Prezentowany materiał pozwala zidentyfikować dwie osoby pełniące służbę w Komisariacie Werbunkowym na terenie powiatu garwolińskiego. Pierwszą był bez wątpienia legionista Karol Wardas, urodzony 19.03.1985 roku w Roztropicach w powiecie bielskim, syn Jana i Anny. Jako uczeń gimnazjum w Orłowej wstąpił do Legionów. Swoją przygodę legionową rozpoczął wraz z 21 ochotnikami z Dziedzickiej Polowej Drużyny Sokolej, którzy pod komendą Adolfa Janika wyjechali 25 sierpnia 1914 roku do punktu zbornego Legionów w Cieszynie. Został przydzielony do 2.komp. "śląskiej" 3.pp Legionów. Dosłużył się stopnia starszego strzelca. W walkach pod Nadwórną 2 III 1915 został ranny, po czym przez dłuższy czas przebywał na leczeniu. Zapewne po jego zakończeniu został przydzielony do Komisariatu Werbunkowego. Dzięki temu, że miał wiele wolnego czasu oraz brata w wojsku, co widać z korespondencji, pozostawił ślady tej działalności.
Il.7. Kartka legionowa wysłana ze Stężycy, strona korespondencyjna
Drugą osobą był prawdopodobnie ppor. Józef Trojanowski, którego poznajemy, jako nadawcę kartki z Garwolina. Syn Ignacego urodzony 12.02.1885 roku. Był członkiem Związku Strzeleckiego i uczestnikiem kursu instruktorskiego w Stróży, w sierpniu 1913 roku. Sprawował obowiązki komendanta obwodu Związku Strzeleckiego w Turce. W 1914 zgłosił się do Legionów. 28 IX 1914 mianowany ppor. piechoty (XI ranga, rozkaz Komendy LP nr 20 z 28 IX 1914), po czym skierowany do 3.komp. III baonu 1.pp Legionów, a następnie 5.pp. W końcu 1915 roku odnotowany jako oficer Komendy Placu w Lublinie, oraz Szpitala Legionów Polskich w tym mieście.
Kryzys przysięgowy z lipca 1917 spowodował zmianę koncepcji zaborców, co do wykorzystania polskich rekrutów. Legiony w dotychczasowej strukturze organizacyjnej przestały istnieć. Legioniści z Królestwa, którzy odmówili przysięgi zostali internowani. Pozostałych wcielono do Polnische Wermacht będącego pod ścisłą kontrolą Niemców. W tej formacji doczekali wyzwolenia, biorąc aktywny udział w rozbrajaniu Niemców w listopadzie 1918 roku.
Literatura:
1) J. Adamczyk, J. Szopa, J.T. Nowak - Pieczątki Formacyjne Legionów Polskich Polskiego Korpusu Posiłkowego i Polskiej Siły Zbrojnej na przesyłkach poczt polowych z uwzględnieniem tła historycznego 1914-1918 –Kraków 2014
2) Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku - Wykaz legionistów polskich1914-1918
Od Autora
Powyższy artykuł przygotowałem w oparciu o dostępne publikacje oraz znany mi materiał filatelistyczny. Wnioski w nim zawarte mogą być obarczone błędami. Jeśli ktokolwiek posiada informacje lub materiały mogące wnieść coś do tematu, będę wdzięczny za kontakt na adres ksiark@poczta.onet.pl.
Powyższy artykuł ukazał się pierwotnie w Filateliście, 2015,1. Pełen tekst jest do pobrania klikając na link.
