Profesor Julian Auleytner, Prezes Polskiej Akademii Filatelistyki i członek i-KF przedstawia wyniki wstępnej analizy dostępnego materiału w zakresie wykorzystania na obszarze Wielkopolski i Pomorza w latach 1919-1921 ambulansów pocztowych. Zapraszamy do lektury.
Spotykamy się z przesyłkami z Wielkopolski i Pomorza, które posiadają owalne datowniki, a w treści niemieckie oznaczenia wagonów pocztowych obsługujących pocztę. Dotychczas brakowało opracowań dotyczących tego tematu, a przesyłki oznaczone takimi datownikami traktowane były jako ciekawostka. Ponadto brakowało materiału dla poważniejszej analizy.
Impulsu do badań dostarcza szerzej w Polsce nieznana praca Petera Schmelzle [1]. Ta bogato ilustrowana monografia historyczna zawiera kilka informacji ważnych dla polskich kolekcjonerów interesujących się ambulansami.
Spojrzenie na temat ambulansów Wielkopolski i Pomorza z okresu 1919 – 1920 wymaga jednak wstępnie uporządkowania stanu prawnego ówczesnej poczty.
Do podpisania Traktatu Wersalskiego w dn. 28 czerwca 1919 r. cała poczta na wspomnianym wyżej terenie b. zaboru pruskiego należała do Niemiec.
Po tej dacie teren Wielkopolski był formalnie czasowo zarządzany przez władze Polskie do czasu ratyfikacji Traktatu, zaś Pomorze pozostawało nadal pod niemieckim zarządem.
10 stycznia 1920 r. Niemcy ratyfikowały Traktat Wersalski, który praktycznie wszedł w życie tydzień po tej dacie, kiedy zaczęła się pokojowa rewindykacja Pomorza i zachodniego fragmentu Wielkopolski za linią demarkacyjną. 10 stycznia 1920 r. jest datą, która oznacza przejęcie władzy nad b. terenem zaboru pruskiego przez Polskę.
Do tych dat należy dodać Układ z 21. kwietnia 1921 r. podpisany w Paryżu pomiędzy Niemcami, Polską i Wolnym Miastem Gdańsk o wolnym ruchu tranzytowym pomiędzy Prusami Wschodnimi i Niemcami. Układ ten regulował sposób obsługi ruchu pocztowego w tranzycie. Wynikał z niego np. fakt zamykania skrzynek pocztowych w niemieckich ambulansach przejeżdżających przez Wolne Miasto Gdańsk.
Wymienione wyżej daty odnoszą się do ambulansów pocztowych, najpierw administrowanych przez pocztę niemiecką, a potem w ramach reparacji oddanych Polsce.
Jak pisze wspomniany P. Schmelzle, Niemcy oddały 23 ambulanse aliantom i 85 ambulansów Polskiemu Zarządowi Poczty (str. 70 wspomnianej publikacji). Autor nie wymienia nr ambulansów ani ich tras. Nie wiemy również, ile ambulansów pozostało w Wielkopolsce, a ile przydzielono na Pomorzu, choć w Muzeum Poczty i telegrafów we Wrocławiu znaleźć można informacje przydatne do tematu [2]. Mianowicie w niżej cytowanym opracowaniu pisze się o posiadanych aktywach „w chwili przejęcia administracji”, a wśród nich o 15 wagonach 3-osiowych, 1 wagonie 2-osiowym oraz o 31 przedziałach pocztowo – bagażowych, a także o „rezerwie” w postaci 1 wagonu 4-osiowego, 6 wagonach – 3-osiowych i 6 przedziałach pocztowo-bagażowych. Ogółem byłoby to w sumie 60 miejsc ekspedycji/poczty kolejowej, czyli 70% całej liczby przekazanych ambulansów. Przy okazji warto zauważyć, że datowniki ambulansowe stosowano również w przedziałach pocztowo-bagażowych. Jeżeli trzymano jakąś liczbę w rezerwie to oznacza nie tylko przedział, ale wagon, w którym przedział się znajdował. Rezerwa mogła wynikać ze złego stanu technicznego przekazanego taboru.
Po ponad 100 latach zadanie identyfikacji ambulansów i ich tras przypadło filatelistom, którzy w ramach swojej pasji mogą próbować zewidencjonować przekazane Polsce niemieckie ambulanse.
Za „polsko-niemieckie” ambulanse można więc uważać te, które na terenie Wielkopolski spotyka się na przesyłkach z obiegu pocztowego z całego okresu 1919 r. Powstanie Wielkopolskie wybuchło w końcu grudnia 1918 r., ale od 3 stycznia 1919 r. Polacy zastosowali kontrolę poczty potwierdzoną stemplami cenzury głownie na kartkach pocztowych i listach. Dopiero jednak od sierpnia 1919 r. możliwe są przesyłki z tego terenu z użyciem polskich znaczków w ambulansach pocztowych. Jak dotąd nie spotkałem jeszcze takiej przesyłki z sierpnia 1919.
Próba identyfikacji znanych mi ambulansów niemieckich w Wielkopolsce i na Pomorzu:
I. Wielkopolska:
1. Czempin – Schrimm
2. Hohensalza – Rogasen (nr 545)
3. Kosten – Gostyn (nr 3)
4. Koschmin – Gostyn (nr 904)
5. Lissa – Ostrowo – Posen (nr 516)
6. Mogilno – Kruschwitz – Hohensalza (nr 481)
7. Neutomischel – Duschnik (ambulans wąskotorowy nr 9)
8. Ostrowo – Groβ Graben (nr 766)
9. Posen – Bromberg (nr 564)
10. Posen – Bentschen (nr 205)
11. Posen – Wollstein (nr 531, 533)
12. Posen – Kreuz (nr 611)
13. Posen – Insterburg (kursował zapewne do granicy)
14. Posen – Kreuzburg (nr.828)
15. Rawitsch – Kobylin (nr 316)
16. Trachenberg – Sulmierschűtz (wąskotorowy, znany z IV.1919 przez linię demarkacyjną, do sprawdzenia, czy pozostał po 1919 r. w Polsce).
17. Witaschűtz – Komorze (linia wąskotorowa nr15)
II. Pomorze
Uwagi:
- na niektórych datownikach wycięte zostały numery niemieckich ambulansów lub były nieczytelne,
- kilka nr ambulansów pocztowych nie świadczy o odrębnych ambulansach, ale o zmianie ich datownika po zmianie kursu,
- spotyka się niemieckie datowniki ambulansów z polskimi nazwami miast, np. Thorn – Marienwerder; Lissa – Cottbus, opłacone niemieckimi znaczkami, akceptowanymi w Wielkopolsce do wyczerpania zapasów jesienią 1919, a na Pomorzu do 14.4.1920.
1. Berent – Karthaus
2. Berlin – Danzig (nr 593)
3. Bromberg – Schönsee (nr 235 i 404)
4. Culm – Kormatowo
5. Czersk – Laskowitz
6. Dirschau – Bromberg (nr. 308, 375, 411)
7. Dirchau – Danzig (nr 542, nr 555 - nie przekazany Polsce?)
8. Flatow – Terespol (nr 1012, 1016, 2552)
9. Garnsee – Lessen
10. Graudenz – Soldau (805, 806)
11. Hardenberg – Neidenburg (nr 4)
12. Karthaus – Lauenburg
13. Kolmar – Gollantsch (nr 532)
14. Konitz – Graudenz (nr 584)
15. Konitz – Nakel (nr 525)
16. Löbau – Zajonskowo (nr 1153)
17. Melno - Pfeilsdorf
18. Putzig – Krokow
19. Putzig – Rheda (nr 961, 965)
20. Thorn - Marienburg
21. Pr.Stargard – Schmentau (1123)
22. Schleusenau – Crone a/d Brahe (wąskotorowy nr 2 i 3)
23. Schwetz – Terespol (nr 352, 356, 358)
Reasumując, łącznie jest mi znanych 37 datowników ambulansowych - więcej z Pomorza niż z Wielkopolski. Być może, że w świetle informacji Dyrekcji Pomorskiej o rezerwie (remanencie?) w postaci ambulansów i przedziałów, niektóre nie zostały w ogóle uruchomione. W każdym przypadku warte byłoby uzupełnienie powyższej listy nowymi i nieznanymi dotąd datownikami ambulansów, tak by zbliżyć się do wspomnianej na początku liczby 85.
Literatura
[1]. P. Schmelzle, Die Post auf der Schiene, Deutsche Post Ag, Bonn 2006.
[2]. MPiT, Krótki zarys historii Poczty, Telegrafów i Telefonów o Okręgu Dyrekcji Poczt i Telegrafów w Bydgoszczy, s.24. Zasób Muzeum Poczty i Telegrafów we Wrocławiu
Przykłady przesyłek
 |
 |
 |
1. Kartka pocztowa wysłana 2.5.1920 przez wąskotorowy ambulans pocztowy Neutomischel – Duschnik do Grodziska. Opłata w wys. 25 fen wg polskiej taryfy obowiązującej od 15.4.1920. Linia została zlikwidowana.
2. Kartka poczty polowej zwolnionej od opłaty wysłana 27.5. 1920 ambulansem pocztowym Culm – Kornatowo. Obecnie linia ta nie istnieje.
3. Kartka pocztowa wysłana 17.4.1920 ambulansem pocztowym Thorn – Marienburg do Hannoweru. Opłata w wys. 50 fen zgodna z polską taryfa pocztową dla zagranicy ważną od 15.04.1920 ( z kolekcji A. Kłosińskiego). Ruch na tej linii funkcjonuje.
 |
 |
 |
4. Polska kartka pocztowa wysłana 10.4.1920 ambulansem pocztowym Flatow – Terespol nr 1016 do Królewca. Opłata w wys. 20 fen zgodna z wewnętrzną taryfą niemiecką ważną do 14.4.1920. Linia ta została zlikwidowana w 2000 r.
5. Widokówka wysłana 24.6.1920 ambulansem pocztowym Melno – Pfeilsdorf do Radzynia Pomorskiego. Opłata w wys. 30 fen jest wyższa o 5 fen względem wewnętrznej taryfy polskiej ważnej od 15.4.1920. Linia ta została zlikwidowana.
6. Kartka pocztowa wysłana 24.10.1920 ambulansem pocztowym Hardenberg – Neidenburg nr 4 do Gdańska. Opłata w wys. 50 fen zgodna z polską, wewnętrzną taryfą pocztową ważną od 16.10.1920. Linia ta została zlikwidowana w 2000 r.
 |
 |
 |
7. List wysłany w 1921 r. ambulansem Lissa – Ostrowo – Posen do wsi w Galicji. Linia ta istnieje.
8. List wysłany 20.5.1920 ambulansem pocztowym Löbau – Zajonskowo nr 1153 do Flensburga. Opłata w wys. 1 Mk zgodna z zagraniczną taryfa polską obowiązująca od 15.4.1920. Obecnie linia ta nie istnieje.
9. List wysłany w 1921 r. ambulansem pocztowym Graudenz – Soldau nr 805 do Pikieliszek na Litwie Środkowej. Opłata w wys. 2 Mk niezgodna z polską taryfą pocztową. Obecnie linia ta jest częściowo zamknięta.
