Filateliści, interesujący się całostkami, od dawna mają kłopot z określaniem odmian prowizorycznych nadruków wykonanych w Bytomiu w 1982 i 1983 roku jako przewartościowania czterech kartek pocztowych; Cp 751, 762, 764 i 781.
Kwestie te stara się wyjaśnić ekspert z zakresu całostek, członek naszego Koła, Pan Piotr Pelczar. Dzisiaj prezentujemy trzecią część Jego opracowania na ten temat, wkrótce ukażą się kolejne. Serdecznie zapraszamy do lektury.

Uwaga, artykuł wieloczęściowy
Przejdź do części: pierwsza | druga | czwarta | piąta

Kartki przewartościowane: Cp 751B, 762B, 764B i 781B

Nadruki nowej wartości, z grudnia 1982 r. cyfry „2” oraz z lutego 1983 r. cyfry „5”, wykonywano zapewne nieprofesjonalnymi, gumowymi (kauczukowymi) czcionkami, prawdopodobnie przyniesionymi z domów z ręcznych drukarenek dziecięcych. Być może małą i cienka cyfrę „2” odbijano pieczątką metalową (?), może wyciętą ze starego stempla pocztowego. Możliwe, że średniej wielkości „2” i „5” wykonywane były czcionkami z miękkiej gumy kiepskiej jakości, bardziej podatnej na zniszczenia mechaniczne i utratę spoistości pod wpływem kontaktu z tuszem. Duże cyfry „2” i „5” mogły być wykonane z gumy twardej, odporniejszej na wszelkie zniszczenia. Ale to wszystko to tylko przypuszczenia.
      Poszczególne odbitki są bardzo niejednolite. Zależą od ilości tuszu nabranego na gumową pieczątkę (il. 34, 35), pośpiechu i niestaranności wykonania (il. 33, 36), siły stemplowania (il. 31) oraz stopniowego zużywania się (rozbicia) samych czcionek (il. 35, 43, 44), które po kontakcie z tuszem pocztowym szybko traciły swój pierwotny wygląd.
       Wymiary podawane w różnych źródłach są uśrednione, a spotykane rozpiętości duże. Pomiary ścisłe z dokładnością do 0,1 mm często są zbyt dokładne, niekonieczne, ponieważ różne odbitki „rozbite” nie zachowują wzorcowych wymiarów. Doszukiwanie się śladowych różnic wyglądu i wymiarów nie ma żadnego sensu praktycznego.
      Różne kroje graficzne i wielkości cyfr można sklasyfikować w kilku zasadniczych typach nadruków, oczywiście osobno dwójki i osobno piątki. Nie ma przecież uzasadnienia łączne numerowanie typów dwóch różnych nominałów i to wykonanych w dwóch różnych nakładach, w różnych okresach czasu.
      Typy nadrukowanych cyfr nominału, osobno oznaczymy cyframi arabskimi dla „2” i osobno dla „5” wydania podstawowego (Tabela 3 i 4) oraz odmiennie oznaczymy cyframi rzymskimi dla „2” i osobno dla „5” wydania nowodrukowego (Tabela 7 i 8).

Cyfra „2” dla Cp 762B i 764B występuje jako:
-typ 1
, o wymiarach 4,4-4,6 x 1,6-1,8 mm – dwójka bardzo mała, cienka, delikatna (il. 30, 31, 32),

il. 30 – Nadruki cyfry „2” typ 1    

il. 31 – Nadruk cyfry „2” typ 1
z tuszem wyciśniętym poza czcionkę
il. 32 – Nadruk cyfry „2” typ 1
z tuszem nierówno odciśniętym

 

-typ 2, o wymiarach 5,8-6,3 x 3,9-4,3 mm – dwójka średniej wielkości, krój cyfry tradycyjny, stopka prosta (il. 33, 34, 37), czcionka w trakcie używania niewiele zniszczona, występuje na Cp 762B,

il. 33 – Nadruki cyfry „2” typ 2, pierwsza odbitka zamazana

il. 34 – Nadruk cyfry „2” typ 2
z nadmiarem tuszu
il. 37 – Nadruk cyfry „2” typ 2

  -typ 3, o wymiarach 5,9-6,5 x 4-4,5 mm – dwójka średniej wielkości, krój cyfry nieco fantazyjny, stopka lekko falista (il. 35, 36, 38), czcionka w trakcie używania bardzo zniszczona, czasem zdeformowana, występuje na Cp 764B,

il. 35 – Nadruki cyfry „2” typ 3 różne zniszczenia i niedokładności

il. 36 – Nadruki cyfry „2” typ 3 ze spacją z lewego górnego rogu stempla

il. 38 – Nadruk cyfry „2” typ 3

-typ 4, o wymiarach 9,7-9,8 x 5 mm – dwójka duża, masywna, prosta z częścią zstępującą bez wybrzuszenia (il. 40, 41).

il. 40 – Nadruk cyfry „2” typ 4 z Cp 762B

il. 41 – Nadruk cyfry „2” typ 4 z Cp 764B

      Czy istniały dwie różne czcionki dla średniej „2”, czy to tylko jedna czcionka, ale w różnych fazach zużycia, zniszczenia? Pewności nie ma, ale prawdopodobnie były to jednak dwie różne czcionki. Na il. 37, 38 i 39 przedstawiamy obok siebie dwa różne kroje średniej cyfry „2” w porównaniu do kroju średniej „2” z późniejszego wydania nowodrukowego.

il. 39 – Nadruk cyfry „2” nowodrukowej

      Nadruki cyfr „2” odbijano tylko tuszem czarnym. Występuje on w odmianach barwy od szaroczarnej do smolistoczarnej z odcieniami pośrednimi. Możliwe, że zbyt rzadko dolewano do poduszki dla stempli świeżych porcji tuszu lub wykonywano po kilka odbitek po jednokrotnym nawilżeniu czcionki drukarskiej.

Cyfra „5” dla Cp 751B i 781B występuje jako:
-typ 1
, o wymiarach 5,6-6 x 3/4 mm – piątka średniej wielkości, skośna, z okrągłym łukiem wystającym poza część pionową (il. 42, 43, 44), węższa u góry (daszek 3 mm) a szersza dołem (łuk 4 mm),

il. 42 – Nadruki cyfr „5” typ 1 mniej zniszczonych na Cp 781B

il. 43 – Nadruki cyfr „5” typ 1 więcej zniszczonych na Cp 781B

il. 44 – Nadruki cyfr „5” typ 1 zniszczonych na Cp 751B

-typ 2, o wymiarach 9,7-10 x 5 mm – piątka duża, prosta (il. 45, 46).

il. 45 – Nadruki cyfr „5” typ 2 w barwie fioletowej

il. 46 – Nadruki cyfr „5” typ 2 w barwie ciemno fioletowej

      Czy istniała jedna, czy dwie różne czcionki dla średniej „5”? Pewności nie ma, prawdopodobnie jest to tylko jedna czcionka, ale w różnych fazach zużycia, zniszczenia, zdeformowania. Brak dowodów, aby „pierwotnie” istniały czytelne odbitki dwóch wyraźnie różnych czcionek, a następnie obie ulegały zniszczeniom i dopiero na końcu zbliżyły się wyglądem do siebie. Złudzenie wielkości skosów fragmentów samej czcionki zależy również od tego, w jakim położeniu do elementów kartki pocztowej odciśnięto całą czcionkę. Spotykamy różne rozbicia cyfry szczególnie w wymiarze poziomym, wrażenie cieńszej lub grubszej linii, pionowa szyja nieco lub bardziej pochylona, końcówka łuku mniej lub bardziej wystaje w lewo od linii pionowej szyi.
      Na il. 42 czcionki są mniej zdeformowane i wydaje się, że są mniej skośne. Na tych samych Cp 781B na il. 43 czcionki są wyraźnie bardziej rozbite i trudno wyrokować, czy są „bardziej proste” czy „bardziej skośne”. Na il. 44 z Cp 751B czcionki są wyraźnie bardziej zużyte. Nie wolno wyrokować o badanej kartce na podstawie samej tylko średniej „5”, ocena musi być całościowa, uwzględniająca i cyfrę „5” i kreślenie i inne cechy prowizorium.
      Wszystkie odbitki średniej „5” wykonano tuszem w jednolitej barwie (jasno) fioletowej (il. 47). Jest ona jaśniejsza od barwy tuszu fioletowego używanego później do wykonania nowodruków (il. 48 i 49. Uwaga - dokumentacja wykonana różnymi skanerami nie może być porównywana z oryginalnymi nadrukami w rzeczywistości). Porównanie tych cyfr i barw łatwiej zauważyć na sąsiednich ilustracjach.

il. 47 – Nadruk cyfry „5”
typ 1 prawdziwy
w barwie fioletowej
il. 48 – Nadruk cyfry „5”
typ I nowodrukowy
ciemno fioletowy
49 – Nadruk cyfry „5”
typ I nowodrukowy
niebieski, bo z
innego skanera

      Duże cyfry „5” wykonano w barwach ciemniejszych niż cyfry średnie; zdecydowanie fioletowej (il. 45) i ciemno fioletowej (il. 46). Prawdopodobnie duża czcionka była wykonana z materiału sztywnego (twarda guma?) bo powstające ubytki, wyszczerbienia nie przenosiły tuszu i czcionka rzadko była ściśnięta, rozbita, zdeformowana.
        Nadruki cyfr nowej wartości „2” lub „5” wykonywano na znakach opłaty całostek w różnych miejscach w stosunku do starego nominału, na przykład wyżej i niżej (il. 45, 46). Czasami odbitki nadruków były przesunięte (il. 33 po lewej), po poślizgu stempla z powodu pośpiechu. Położenie nadruku nie ma żadnego znaczenia merytorycznego.
      Teoretycznie można założyć, że na każdej przewartościowanej kartce mogą wystąpić wszystkie możliwe typy nadruku i wszystkie możliwe podtypy skreśleń, czyli moglibyśmy spotkać:

Cp 762B – 1a, 1b, 1c, 1d, 2a, 2b, 2c, 2d, 3a, 3b, 3c, 3d, 4a, 4b, 4c, 4d,

Cp 764B – 1a, 1b, 1c, 1d, 2a, 2b, 2c, 2d, 3a, 3b, 3c, 3d, 4a, 4b, 4c, 4d,

Cp 751B1a, 1b, 1c, 1d, 2a, 2b, 2c, 2d,

Cp 781B1a, 1b, 1c, 1d, 2a, 2b, 2c, 2d.

       Warianty podane czarną czcionką rzeczywiście istnieją, zaś jasnoszarą dotychczas nie są znane. Obecnie nie można niczego przesądzać, być może i one istnieją. Prosimy Czytelników o ewentualne rozszerzenia powyższych informacji oraz przysłanie do zbadania nowych walorów, jeśli odnajdą się.
      Ponieważ autor nie miał dostępu do wszystkich znaczących zbiorów z przewartościowaniami bytomskimi, pomoc wszystkich zbieraczy całostek jest niezbędna. Nawet pojedyncze informacje rozszerzające dotychczasowe ustalenia są bezcenne.

Tabele 3 i 4 w wyraźny sposób gromadzą podstawowe wiadomości o wszystkich kartkach B.

      Legenda do Tabel 3 i 4. Typy nadruków cyfry „2” lub „5” oznaczono cyframi arabskimi: 1, 2, 3, 4 osobno dla obu cyfr. Podtypy skreśleń starego nominału oznaczono: a – linie mazakiem, b – linie długopisem, c – znak „X” mazakiem, d – znak „X” długopisem. Barwy określono symbolami: C – czarny, sC – szaroczarny, CF – czarnofioletowy, C+F – czarny i fioletowy, N – niebieski, F – fioletowy, sF – szarofioletowy, c.F –ciemno fioletowy, R – czerwony, B – brązowy. Przyrząd piśmienny: M – mazak, pisak lub flamaster, D – długopis. Znak graficzny: X – znak iks lub krzyż świętego Andrzeja, czasem dwie linie ustawione skośnie jak niepełny znak iks, - – jedna linia pozioma, = – kilka linii poziomych.

Tabela 3. Przedruki nowego nominału 2,- (aby powiększyć kliknij na tabeli)

Tabela 4. Przedruki nowego nominału 5,-(aby powiększyć kliknij na tabeli)

      Ogółem przewartościowano 30.309 sztuk na nowy nominał 2,- zł oraz 28.998 sztuk na nowy nominał 5,- zł, czyli w dwóch nakładach łącznie wydano 59.307 sztuk (a nie 52.928, jak błędnie podano w [2]).
      Nie mamy pewnych wiadomości, ile wykonano przewartościowań dwuzłotowych na Cp 762B, a ile na Cp 764B, ponieważ z powodu identycznego nominału przed przewartościowaniem kartki te w Bytomiu zliczono łącznie. Szacunki oparte na częstości ich występowania pozwalają podejrzewać, że wśród kartek dwuzłotowych nieco więcej było Cp 762B, przyjmijmy, iż ponad 16 tysięcy, wobec Cp 764B z ilością szacowaną na poniżej 14 tysięcy sztuk. Wśród obu najliczniejsze są średnie „2”.
      Wśród kartek pięciozłotowych Cp 751B wykonano około 7 tysięcy, a Cp 781B ponad trzykrotnie więcej, bo 22 tysiące sztuk i te ostatnie są najłatwiejsze do zdobycia spośród wszystkich przewartościowań, szczególnie z dużą „5”.
      Nie biorąc pod uwagę typów, ilości kolejnych kartek Cp 751B, 762B, 764B i 781B występują do siebie w stosunku 1 : 2 : 2 : 3.

cdn.

Literatura
[1] Żółkiewski S.,1983.„Rachunek ekonomiczny, czy nie?, Filatelista, 353-355.
[2] Żółkiewski S.,1985. Katowickie przewartościowania polskich kart pocztowych, Filatelista, 292-294.
[3] Koseve M., 1985. POLNISCHE POSTKARTEN VON 1982/1983 MIT NEUEM WST-UBERDRUCK, Die Ganzsache, 3-4, 103-109.
[4] Koseve M., Notatki i Tabele przewartościowań bytomskich, nieopublikowane maszynopisy będące w posiadaniu autora.
[5] Praca zbiorowa, 1989. Katalog specjalizowany znaków pocztowych ziem polskich 1990 (KSZPZP), wyd. III, t. 4, 461, KAW-RSW, Warszawa.
[6] Pelczar P., 1993. Przewartościowania bytomskie, Filatelista, 208.
[7] Pelczar P., 1994. Oszukańcze antydatowania kart z przewartościowaniami bytomskimi, HBBF, 24-25.
[8] Praca zbiorowa, 2001. FISCHER katalog polskich znaków pocztowych 2001, t. II, 295, Bytom-Kraków.
[9] Sufczyński H., Ziółkowski W., 2005. Przewartościowania "bytomskie" z 1982 roku, Pomorskie Wiadomości Filatelistyczne, 1(9), 102-106.
[10] Praca zbiorowa, 2006. FISCHER katalog polskich znaków pocztowych 2006, t. II, 319, Bytom-Kraków.
[11] Praca zbiorowa, 1994. Geograficzny atlas świata, PPWK Warszawa-Wrocław.
[12] Praca zbiorowa, 1993. Encyklopedia filatelistyki, PWN Warszawa, str. 115, 136, 331-333, 348, 461, 615-616.

Uwaga, artykuł wieloczęściowy
Przejdź do części: pierwsza | druga | czwarta | piąta